Klasyfikacja

Grodziska – (Hill Forts)

 

Pierwszymi obronnymi budowlami na terenach dzisiejszej Szkocji były drewniane forty umieszczane na wierzchołkach wzgórz. Otoczone ziemnymi wałami, a czasem nawet kamiennym murem, często z dodatkową palisadą chroniły szczyt wzgórza na którym ulokowana była cała osada lub pojedyncze domostwo. Najwcześniejsze z nich powstały jeszcze w epoce neolitycznej i pozostały w użyciu do roku około 500 p.n.e. Niektóre z nich używane były jednak wyjątkowo nawet do czasów średniowiecza.

 

Przykład: Dunsinane Hill Fort

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Brochs i Duns

 

Użytkowane były od roku około 100 p.n.e. Kilka z nich pozostało zamieszkanych nawet do XVII wieku. 

 

 -Brochs
Nazwa „Broch” wywodzi się z staronordyjskiego wyrazu Borg, który oznaczał twierdzę. Były to owalne, kamienne wieże o średnicy od 5 do 15 m. Posiadały podwójną warstwę muru (do 3 metrów grubości) przedzieloną wąską galerią. Obie warstwy muru łączono położonymi w poprzek kamiennymi płytami. Wejście do brochu było wyjątkowo wąskie i przeznaczone faktycznie tylko dla jednej osoby. Obronę tego newralgicznego punktu stanowiła dodatkowo wewnętrzna komnata strażnicza. Wokół głównej wieży umieszczonych było także najczęściej kilka budynków gospodarczych. Wszystkie one otoczone były zarówno fosami, jak i ziemnymi wałami. Brochy ulokowane były najczęściej na Orkadach, Szetlandach, Hebrydach Wewnętrznych i na północy Gór Kaledońskich. Kilka z nich wybudowano jednak i w innych rejonach m.in. w Lothian oraz Dumfries and Galloway.  

 

 

Przykład: Dun Troddan

 

 

 

 

 

 

 

 

 

-Duns
Duns w swej budowie były zbliżone do Brochs. Były jednak od nich mniejsze i budowane raczej na nieregularnym planie. Podobnie do Brochs posiadały podwójne mury z pustą przestrzenią pomiędzy nimi, którą można było zaadoptować na galerie lub nawet niewielkie sypialnie. Duns otoczone były najczęściej pionowym, kamienno – drewnianym wałem. Ich rozmiary wahały się od niewielkiej siedziby rodzinnej do nawet potężnego fortu.Obecnie na podstawie kilku niekompletnych budowli tego typu trudno jasno określić dokładne różnice w budowie Brochs i Duns. Nie jest też pewnym w jakim celu były budowane. Najczęściej przyjmuje się, że służyły one dla ochrony przed atakami z morza (np. przed rzymskimi galerami) oraz jako schronienie dla okolicznej ludności. W spokojnych czasach budynki te mogły być używane do celów gospodarczych lub jako punkt obserwacyjny. Wydaje się też, że stanowiły one pewien system komunikacji, jako że wiele z nich budowano w niewielkiej od siebie odległości. To oczywiście ułatwiało przekazywanie wiadomości o ewentualnym zagrożeniu.

 

 

Przykład: Dun Grugaig

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Gródki stożkowate – (Motte and Bailey Castle)

 

W XII wieku wraz z nadejściem ustroju feudalnego pojawiły się na tutejszych terenach budowle obronne nowego typu. Twierdze te (najczęściej okrągłe, choć zdarzały się i lokowane na planie prostokąta) otoczone były ziemnym kopcem, drewnianą palisadą i często dodatkowo wzmocnione fosą. Na ich lokalizacje wybierano przeważnie miejsca naturalnie obronne, czyli wąwozy, cyple, strome klify czy międzyrzecza. Głównym elementem tego rodzaju twierdzy była drewniana wieża, wokół której umieszczano i inne budynki: kaplicę, kuchnię, piekarnię czy stajnię. Częstym elementem obiektu był też drewniany, przerzucony ponad fosą, zwodzony most. Grody tego typu budowane były przede wszystkim w regionach: Clydesdale, Galloway i Grampian. Kilka z nich ulokowano też w centralnej Szkocji, w Lothians czy nawet północno – zachodniej części Highlands. Wiele z nich było dziełem króla Anglii – Edwarda I, który wykorzystywał je do kontroli podbitej w trakcie I-szej Wojny o Niepodległość, Szkocji. Zamki te zostały w większości przypadków zastąpione kamiennymi odpowiednikami.

 

Przykład: Carnwath Motte

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Zamki z dziedzińcem zamkniętym – (Stone Castle of Enclosure or Enceinte)

 

 

Głównym powodem odstąpienia od użycia drewna na rzecz kamienia przy budowie warownych twierdz w Szkocji była jego powszechna dostępność, jak i bez porównania większa odporność na zniszczenie. Pojedyncze egzemplarze zamków z dziedzińcem zamkniętym zostały wybudowane w Szkocji już w XI lub XII wieku. W znakomitej większości jednak pojawiły się one w użyciu w XIII wieku. Najprostszą ich formą była drewniana (już sporadycznie) lub kamienna wieża mieszkalno – obronna otoczona kamiennym, kurtynowym murem. Wejście do wieży znajdowało się przeważnie na pierwszym piętrze tej budowli i prowadziło przez łatwą do usunięcia w razie zagrożenia drabinę lub drewniane schody. Cała twierdza dodatkowo otoczona była zewnętrzną fosą lub szańcami. Od XIII wieku zamki te stawały się coraz większe i potężniejsze. Obok głównych wież wokół dziedzińca zaczęto lokować także liczne budynki gospodarcze: kuchnie, browary, piekarnie, stajnie czy magazyny. Często do kurtynowego muru dodawano także wzmacniające obronność całego kompleksu narożne wieże. Mur ten opatrzony licznymi szczelinowymi otworami strzelniczymi zwykle był zwieńczony blankami, hurdycjami lub machikułami. Najsłabszym elementem tego typu warowni była brama, dlatego też kładziono szczególny nacisk na jej wzmocnienie. W tym celu wznoszone były między innymi budynki bramne, montowane solidne brony, żelazne okucia, zasuwy czy zapadnie. XIV-wieczne szkockie zamki z dziedzińcem zamkniętym, takie choćby jak Caerlaverock czy Bothwell posiadały dodatkowo potężne i odseparowane od reszty budynków zamkowych, tzw. stoły lub donżony. Wciąż w użyciu pozostawały też budynki bramne i masywne mury z narożnymi wieżami obronnymi. Do dnia dzisiejszego zachowało się jedynie kilka z tych bardzo ciekawych twierdz. Niektóre z nich są nawet wciąż zamieszkiwane. Większość z nich została jednak zniszczona przez samych Szkotów w trakcie obydwu Wojen o Szkocką Niepodległość. Przyczyną tego była obawa przed ich ponownym wykorzystaniem przez Anglików.

 

 

 

Przykład: Inverlochy Castle

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Zamki wieżowe – (Keeps) 

 

Na przełomie XIV i XV wieku na terenach szkockich przeważały tzw. stołpy. Były to wolno stojące kamienne wieże, ulokowane najczęściej na planie kwadratu lub prostokąta. Stanowiły one najsilniejszy i jednocześnie ostateczny punkt obrony. Wieże tego typu mieściły przynajmniej 3 kondygnacje. Często też były zwieńczone mieszkalnym poddaszem. Ich rozmiar była zwykle zależny od majętności fundatora. Mury takiej wieży były najczęściej na tyle grube, że mogły pomieścić użyteczne wnęki lub nawet całe sypialnie. Ich szerokość dochodziła wtedy nawet do 5 metrów. Piwnica i pierwsze piętro budynku były zwykle wykonane w całości z kamienia, co miało tylko wzmocnić obronność budowli oraz w przypadku umieszczenia na parterze kuchni także zniwelować możliwość przedostania się ognia na wyższe piętra. Piwnica z ulokowaną w niej spiżarnią była też często połączona z pierwszym piętrem bardzo wąskimi schodami. Na pierwszym piętrze w większości przypadków znajdował się hall, główna i najbardziej reprezentacyjna komnata budowli. Wyższe piętra już z drewnianymi stropami były zazwyczaj przeznaczone do prywatnego użytku lorda i jego rodziny. Poddasze natomiast, było często wykorzystywane przez zamkową służbę; lub w momencie zagrożenia organizowano w jego obrębie tymczasowe kwatery wojskowe. Charakterystyczną cechą stołpów było niewielkie, ulokowane na pierwszym piętrze budowli, wejście. Prowadziły do nich drewniane, dające się łatwo usunąć w razie zagrożenia, schody. Schody wewnętrzne były już zwykle wykonane z kamienia. Dach wieży pokryty był natomiast kamiennym gontem, który dość skutecznie chronił cały budynek w przypadku ataku z użyciem ognia. W obrębie zamkowego dziedzińca ulokowane były także liczne budynki gospodarcze, m.in. kuchnia, stajnia, kaplica czy browar. Całość warowni dopełniał obronny mur oraz często także fosa z przerzuconym nad nią zwodzonym mostem.

 

 

Przykład: Alloa Tower

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Pałace Królewskie – (Royal Palaces)

 

Królewskie pałace na terenach Szkocji pojawiły się w XV i XVI wieku, głównie dzięki staraniom dynastii Stuartów. Najczęściej powstawały one od podstaw, w duchu nowego renesansowego stylu. W kilku jednak przypadkach zostały one jednak wybudowane w oparciu o wcześniejsze, bardziej prymitywne twierdze. Ich charakterystyczną cechą były ozdobne ornamenty, powiększone okna oraz liczne klasyczne i religijne rzeźby. Pałace w odróżnieniu od wcześniejszych zamków pozwalały na znacznie większy komfort zamieszkania. Jednocześnie ich obronne ulegały wówczas zmniejszeniu.

 

 

Przykład: Linlithgow Castle

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Wieże mieszkalno – obronne – (Tower Houses)

 

Wieże mieszkalne pojawiły się w Szkocji głównie w XVI wieku. Zgodnie z Aktem Parlamentu z roku 1533, każdy właściciel ziemski, którego posiadłość wyceniano na kwotę powyżej 100 funtów, był zobowiązany do budowy zamku do jej obrony. Chociaż nie istnieje czytelny podział, wieże mieszkalne ewidentnie stanowiły ewolucję stołpów. Ściany tego typu wież stawały się zatem wyraźnie cieńsze. Z pierwszego piętra na parter przeniesiono także ich główne wejście. Kamienny parapet wieńczący szczyt wieży był wysunięty poza lico muru, co ułatwiało rażenie potencjalnych agresorów. Górne narożniki wieży pozostawały z kolei najczęściej otwarte i zaokrąglone. Doprowadzone, aż do szczytu wieży, najczęściej spiralne schody, chronione były w swym dolnym biegu z niewielkiej komnaty strażniczej. Szczelinowe otwory strzelnicze przeznaczone pod użytek klasycznej broni (łuków, kusz) zostały wówczas zastąpione ambrazurami (otworami strzelniczymi pod użytek pistoletów lub dział). Ściany wieży były najczęściej tynkowane lub jedynie pokryte wapnem, w celu zabezpieczenia ich przed wpływem niekorzystnej szkockiej pogody. Wraz z Reformacją i konfiskatą kościelnego mienia poważnie wzbogaceni protestanccy lordowie niejednokrotnie decydowali się też na budowę raczej komfortowych, niż obronnych wież mieszkalnych. Wiele z nich powstało w północno – zachodniej części Szkocji, pasie centralnym, a także w rejonach Borders oraz Dumfries & Galloway. Budowle tego typu zwykle posiadały pionową strukturę i po jednym pokoju na każdym z pięter. Często, z pobudek estetycznych dodawano też do nich kolejne skrzydła i bartyzany.

 

 

 

Przykład: Smailholm Tower

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Wieże mieszkalne położone na planie litery „L” – (L – plan Tower Houses)

 

Pojawiły się one w Szkocji od połowy XVI wieku. Poprzez dodanie wieży schodowej do głównego bloku stanowiły one dość prostą modyfikację „zwykłych” wież mieszkalnych. Spiralne schody prowadzące od głównego wejścia najczęściej kończyły się na pierwszym piętrze budowli. Na wyższe piętra prowadziły podobnie kręte schody, osadzone najczęściej w wąskiej, wspartej na konsolach i wysuniętej poza lico muru, bartyzanie. Główny blok wieży wciąż w głównej mierze mieścił pomieszczenia gospodarczo – mieszkalne. Na jego parterze znajdowały się zatem, przykryte najczęściej kolebkowymi sklepieniami kuchnie czy spiżarnie. Wśród tych ostatnich znajdował się także magazyn wina. Jako jedyny też, z parterowych pomieszczeń wieży, posiadał on bezpośrednie połączenie z hallem. Funkcję tą pełniły najczęściej wąskie, osadzone w grubości muru, schody.Na pierwszym piętrze tradycyjnie znajdował się hal, główna i najbardziej reprezentacyjna komnata wieży. Ponad nią z kolei, ulokowane były prywatne komnaty i sypialnie lorda. Szczyt wieży zwieńczało także mieszkalne poddasze.
Charakter obronny tych budowli stał się w tym okresie również mniej istotny. Mimo to, ich duże okna wciąż często chroniły ozdobne kraty. W użytku pozostały także otwory strzelnicze, choć nierzadko były one już opatrzone ozdobnymi ornamentami. Otwarte, górne narożniki wież zostały ponadto zastąpione bartyzanami z stożkowatymi daszkami. Pojawiły się też liczne zdobienia, między innymi panele heraldyczne, pokryte inskrypcjami nadproża, temperowe malowidła czy wymyślne sztukaterie. Inspiracje do nich czerpane były przeważnie z stylów francuskiego i włoskiego. Wokół dziedzińca wieży wciąż lokowano zarówno budynki gospodarcze, jak i typowo mieszkalne. Popularne w tym okresie stały się także otoczone kamiennym murem ogrody, sady oraz parki.
Budowle tego typu pozostają wciąż w użyciu w Szkocji.

 

 

 

Przykład: Grennknowe Tower

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Wieże mieszkalne położone na planie litery „Z” – (Z – plan Tower Houses) 

 

Budowle tego typu stanowiły elegancką wariację wież budowanych na planie litery „L”. Pojawiły się one w Szkocji pod koniec XVI wieku. Zawierały główny blok z położonymi na jego przekątnych narożnikach dwoma mniejszymi skrzydłami. Jedno z nich pełniło najczęściej funkcję wieży schodowej, podczas gdy drugie mieściło dodatkowe komnaty mieszkalne. Często spotykane są i inne kombinacje tego stylu: wieże położone na planie litery „E”, „T” czy „U”.

 

 

Przykład: Elcho Castle

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Forty, Koszary, Bastiony artyleryjskie – (Forts, Barracks, Artillery Bastions)

 

Najwcześniejsze w Szkocji forty (zwane też cytadelami) wybudowane zostały przez Oliviera Cromwella w latach 50-tych XVII wieku w miastach Aberdeen, Ayr, Inverlochy (Fort William), Leith i Perth. Do dnia dzisiejszego zachowały się jednak tylko ich niewielkie fragmenty. Kolejne budowle tego typu powstały za sprawą hanowerskiego rządu przy okazji obu powstań jakobickich. Wymienić można tu między innymi Fort George, Fort William czy Fort Augustus. Także w tym okresie powstały koszary wojskowe z których do czasów współczesnych najlepiej zachowały się Ruthven Barracks i Bernera Barracks. Bastiony artyleryjskie budowane były przeważnie wokół starszych twierdz. Ciekawe ich egzemplarze zachowały się dla przykładu w zamkach Breamar czy Corgarff. Warownie te stanowiły najczęściej bazy wypadowe w kampaniach przeciwko nielegalnym destylarniom whisky pod koniec XVIII wieku

 

 

 

Forty – Przykład: Ayr Cromwell’s Citadel

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Koszary – Przykład: Ruthven Barracks

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Bastiony artyleryjskie – Przykład: Braemar Castle

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ufortyfikowane dwory, Pałace, Zamki neogotyckie – (Castellated Mansion Houses)

 

 

Nawet przed ostatnią bitwą na brytyjskiej ziemi, która miała miejsce pod Culloden w roku 1746, kwestie obronne w nowo budowanych domach zeszły na dalszy plan. W połowie XVIII wieku większość tych budynków tworzona była w stylach klasycznym, palladiańskim czy symetrycznym. Głównymi propagatorami tych architektonicznych nowinek w Szkocji była rodzina Adams – William oraz jego synowie Robert, John i James. W tym okresie, także wiele starych zamków zostało porzuconych z uwagi na całkowity brak w nich komfortu, niemodny styl, ale także ze względu na niejednokrotnie łączące się z nimi krwawe historie. W XIX wieku baronialne dwory zaadoptowały wiele elementów z dawnych zamków takie jak wieże, bartyzany czy machikuły, lecz już raczej z powodów ozdobnych. Wiele z powstałych w tym czasie budowli nazywa się też zamkami, choć de facto nie posiadają one żadnych elementów obronnych. Z drugiej strony, notowano wtedy jednak też powroty do dawnych twierdz. Były one już jednak adoptowane do użycia wedle ówczesnych standardów. Przebudowywane przez takich architektów jak William Burn, James Gillespie i David Bryce w XIX wieku czy Robert Lorimer w XX po części, aż do dnia dzisiejszego służą jako hotele czy szkoły. Wiele z nich pozostaje też w rękach oryginalnych rodzin.