Ayr Cromwell’s Citadel

Projekt cytadeli w Ayr, z roku 1652, jest dziełem Hansa Ewalda Tessin’a, głównego inżyniera wojskowego z tzw. New Model Army (Armii Nowego Wzoru) Oliviera Cromwella (ur. 1599 – zm. 1658). Przez ponad wiek budowla ta stanowiła najwybitniejszy przykład brytyjskiej architektury militarnej. Na jej lokalizację wybrano strategiczne miejsce u zbiegu zatoki Clyde i ujścia rzeki Ayr. Prace nad jej budową trwały do roku 1654. Główna oś fortu przebiegała natomiast w linii północ – południe. Oryginalnie cytadela w Ayr zajmowała powierzchnię 16 akrów (czyli około 6.5 hektarów) i przeznaczona była pod zakwaterowanie 1000 żołnierzy, wliczając w to 800 piechurów i 200 kawalerzystów. Stajnie wybudowane w obrębie jej murów mogły pomieścić jednak 220 koni. 20 dodatkowych miejsc przeznaczonych było dla koni oficerskich. Fort posiadał formę symetrycznego sześciokąta z masywnymi, spiczastymi bastionami umieszczonymi na każdym z rogów. Mury fortecy posiadały 4.2 metry wysokości i około 3 szerokości. Podczas gdy od strony północnej cytadeli broniła rzeka Ayr, a od zachodu morze, to od dwóch pozostałych stron dostępu do niej chronił szeroki i łatwy do zatopienia w przypadku zagrożenia rów. Jego szerokość na odcinkach przylegających do bastionów wynosiła 15 metrów. W przypadku sektorów przy kurtynowych murach szerokość ta zwiększała się jednak aż do blisko 27 metrów. Dodatkową ochroną tej fosy był zewnętrzny stromy nasyp ziemny. W centrum fortu ulokowany był sporych rozmiarów plac defiladowy, noszący na oryginalnych planach nazwę „rynku”. Z trzech stron otaczały go liczne budowle, przede wszystkim baraki żołnierskie i budynki administracyjne. Od czwartej strony plac zamykał, włączony w obręb murów cytadeli XIV-wieczny kościół św. Jana (St John’s Kirk, do dnia dzisiejszego zachowała się jego główna wieża). Ówcześnie pełnił on jednak rolę magazynu broni. Do platform ogniowych rozmieszczonych wokół całej fortecy prowadziły szerokie ziemne rampy. Główne stanowisko ogniowe ulokowane było od strony północnej cytadeli. Równie potężnie uzbrojony został podwyższony względem innych bastion północno – wschodni. Po restauracji monarchii w Anglii w roku 1660 roku fort został opuszczony przez wojsko i przekazany rodowi Montgomery of Eglinton. Królewski statut z roku 1663 nadawał też mu prawa miasta w baronii Montgomeriestoun. Trzeba jednak przyznać, że to nowe „miasto” istniało faktycznie tylko w dokumentach. Do końca XVII wieku spora część fortu, szczególnie od strony lądu, została rozebrana. Całkowicie zasypana została także wspomniana wyżej fosa. Do roku 1855 w obrębie fortu powstało tylko kilka nowych budynków. Intensywna jego zabudowa rozpoczęła się, już po roku 1906. Do chwili obecnej w dobrym stanie zachowały się fragmenty zewnętrznych murów na długości ponad 1.5 kilometra na odcinkach zachodnim, północno – zachodnim i południowo – zachodnim. Na najlepiej zachowanym odcinku północno – zachodnim można także zauważyć liczne znaki murarskie. Niewielka bartyzana wieńcząca pobliski róg twierdzy, wybudowana została około roku 1850 i nazywana jest „Miller’s Folly” – na cześć jej ekscentrycznego fundatora, miejscowego kupca Johna Millera, który po powrocie z Indii przez pewien czas mieszkał w obrębie fortu. W kilku miejscach, od wewnętrznej strony zachowanych murów można dostrzec także pozostałości oryginalnych ziemnych nasypów. Ich najlepiej zachowane fragmenty położone są od stron: zachodniej i południowo – zachodniej. W chwili obecnej liczą one nie więcej, niż 1.2 metra wysokości przy 4 metrach szerokości. Obecnie na ulicy Eglinton Place, w miejscu dawnego placu defiladowego znajdują się tenisowe korty. Położony w pobliżu szereg niewielkich hotelików (tzw. guest houses) zajmuje natomiast miejsce dawnych baraków. Ulice Aisla Place i Arran Terrace położone są dokładnie na linii dawnych murów kurtynowych. Ulica Cromwell Street została natomiast wybudowana w miejscu zasypanej fosy. Zachowała się także górna, łukowata część głównej bramy wjazdowej do cytadeli. Obecnie wmurowana jest ona w ścianę położoną na tyłach Ayr Academy.

W pobliżu fortu ulokowany był także XIII–wieczny zamek, wybudowany przez króla Williama I „Lwa” (ok. 1143 – 1214). W roku 1298 zajętą przez Anglików twierdzę zdobył i następnie podpalił przyszły król Szkotów, Robert Bruce (1274 – 1329). Odbudowany zamek został ponownie zajęty przez Anglików w roku 1306. Kolejny udany atak wojsk Bruce’a na tą samą twierdzę miał miejsce w roku 1314. Dnia 26 kwietnia 1315 roku w pobliskim St John’s Kirk miało miejsce zebranie szkockiego parlamentu, na którym oficjalnie przyznano prawo do korony Robertowi Bruce. Przez pewien czas, po śmierci króla Jamesa V (1512 – 1542) w zamku Ayr stacjonował także francuski garnizon. Do roku 1650 zachowały się jednak już tylko jego niewielkie ruiny. Zostały one całkowicie rozebrane podczas budowy Cytadeli.