Bothwell Castle

Położony na malowniczym wzniesieniu, tuż nad rzeką Clyde, zamek Bothwell jest jedną z największych i najciekawszych szkockich twierdz.
W pierwotnych założeniach zamek miał zajmować powierzchnię około 0.75 hektara. Plany te nigdy jednak nie zostały zrealizowane. Widoczna budowla posiada zatem wymiary 99 na 42.6 metrów.
Oryginalna twierdza w całości otoczona była kurtynowym murem. Wejście na dziedziniec prowadziło poprzez dobrze broniony tzw. dom bramny ulokowany w od północnej strony. Budynek ten faktycznie składał się z dwóch wież flankujących główny pasaż wejściowy. Druga brama – poterna, czyli tylna furta mieściła się od południowej strony twierdzy.
Cały kompleks posiadał 5 lub nawet 6 wież ulokowanych wzdłuż solidnego muru obronnego oraz kilka później wybudowanych budynków rozlokowanych wokół dziedzińca.
Największą budowlą oryginalnego zamku był donżon. Przed jego częściową rozbiórką w roku 1337 wieża ta mierzyła blisko 20 metrów w swej średnicy i wznosiła się na wysokość 27.4 metrów. Grubość jej murów dochodziła natomiast do 4.5 metrów. Donżon był faktycznie samowystarczalną budowlą zdolną do skutecznej obrony nawet w przypadku zajęcia reszty zamku. Pierwszą linię oporu stanowiła, obecnie osuszona fosa. Widoczny od południowej strony niewielki odpływ pozwalał kontrolować w niej poziom wody.
Szczyty obydwu kurtynowych murów otaczających donżon od południowej i północnej strony posiadają chodniki obronne, które oryginalnie przykryte były drewnianym dachem. Od północnej strony widać także dwa krzyżowe, szczelinowe otwory strzelnicze. Pozwalały one na dodatkową ochronę głównego wejścia do wieży. Ulokowanie wspomnianego wejścia w pozycji bocznej miało także utrudnić ewentualnym agresorom jego sforsowanie. Dostęp prowadził do niego przez łatwy do demontażu zwodzony, drewniany most (kolejny mostek prowadził wprost przez fosę). Wciąż widoczne są między innymi otwory w których zamontowane były łańcuchy służące do jego podnoszenia. U szczytu wieży ulokowany dodatkowo był machikuł także służący do ochrony głównego wejścia. Kolejnymi jego zabezpieczeniami były solidna brona (opuszczana z komnaty znajdującej się powyżej) oraz zygzakowaty pasaż. Wejście to prowadziło natomiast na pierwsze piętro wieży.
Donżon posiadał cztery główne piętra. Piwnica służąca w głównej mierze jako spiżarnia wyposażona była także w głęboką na około 6 metrów studnię. Na ścianie, w jej pobliżu, można dostrzec wizerunek niewielkiej korony oraz wydrapaną datę „1786”. To swoiste „graffiti” zostawił tutaj Henry Scott, 3-ci książę Buccleuch, 5-ty książę Queensberry (ur. 1746 – zm. 1812). Centralny kamienny filar poprowadzony jest aż do komnaty położonej na pierwszym piętrze. Piwnica najprawdopodobniej nie posiadała żadnego okna, a jedyny dostęp światła zapewniał otwór strzelniczy w zachodniej (brakującej) części muru.
Komnata położona na pierwszym piętrze (czyli poziomie dziedzińca) będąca rzeczywiście pierwszym, dolnym hallem posiada wymiary 11.2 metrów w średnicy i 6.7 metrów wysokości. Od strony dziedzińca posiada ona także łukowe okno z bocznymi kamiennymi siedzeniami. Możliwe, że drugie podobne okno znajdowało się w brakującej, zachodniej części wieży. Piękne wachlarzowe sklepienie oryginalnie przykryte było drewnianymi panelami. Centralny filar poprowadzony jest tutaj z poziomu piwnicy. Drzwi po prawej stronie okna prowadzą poprzez kamienny pasaż do latryn. Drugie drzwi, leżące z kolei po lewej stronie wejścia prowadziły do spiralnych schodów łączących wszystkie piętra donżonu.
Na kolejnym piętrze mieścił się drugi, górny hall. W jego brakującej, zachodniej części podobnie jak w dolnym hallu musiał znajdować się kominek oraz okno. W południowej ścianie znajduje się kamienny pasaż zakończony latryną. Poważne zniszczenia utrudniają jednak dziś dokładne ustalenie oryginalnego przeznaczenia tego hallu. Wydaje się jednak całkiem prawdopodobne, że mógł służyć on jako prywatna komnata lub kwatera żołnierska podczas oblężenia zamku. Wskazywać na to może brak okna od strony dziedzińca. Z komnaty tej prowadziło także wyjście na położony na szczycie południowego muru chodnik obronny. Poprzez niego możliwy był dostęp do wieży więziennej i dalej do poterny (o wymiarach 2.4 metra szerokości i 3 metry wysokości). Umożliwiało to oczywiście ucieczkę z wieży w przypadku jej zdobycia przez nieprzyjaciela.
Komnata na szczycie wieży była bez żadnych wątpliwości przeznaczona tylko do prywatnego użytku lorda. Posiada ona ciekawie zdobione okno skierowane w stronę dziedzińca. Kominek znajdował się w zachodniej ścianie. Chociaż komnaty położone na drugim i trzecim piętrze nie posiadały kamiennych sklepień, to jednak ich sufity musiały być wzmocnione solidnymi dębowymi więźbami.
Szczyt wieży zwieńczał chodnik obronny otoczony blankami, najprawdopodobniej całkowicie zadaszonymi.
W roku 1362 Bothwell przejął Archibald Douglas, zwany „Czarnym Douglasem” lub „Ponurym” (ok. 1328 – 1400). W tym czasie zamek musiał znajdować się w opłakanym stanie. Zachodnia część donżonu została zniszczona przez sir Andrew Moray’a (1297 – 1338), celem uniemożliwienia jego ponownego zajęcia przez Anglików. Prace naprawcze Archibald Douglas prowadził, aż do swojej śmierci w roku 1400 (1 grudnia). Zostały one kontynuowane także przez jego syna Archibalda, 4-ego hrabiego Douglas (1372 – 1424). Faktycznie, Douglasowie wybudowali nowy zamek, całkowicie różny od oryginalnego, będącego dziełem rodziny Moray. Nowym istotnym elementem stał się potężny kurtynowy mur. W odróżnieniu od poprzedniego jego powierzchnia została zmniejszona prawie dwukrotnie. Pomimo tego był on z pewnością wciąż imponujący. Mur ten otaczał zamek w całości, podczas gdy zamek Moray’ów w pewnej części broniła jedynie drewniana palisada.
Siedziba lorda została przeniesiona z donżonu do nowej, położonej na planie prostokąta wieży mieszkalnej ulokowanej w północno – wschodnim rogu nowego zamku. Wieża ta obecnie prawie całkowicie zniszczona oryginalnie mieściła główny hall oraz prywatne komnaty hrabiego Douglasa. Na podstawie miedziorytu wykonanego w roku 1693 przez wojskowego inżyniera i artystę Johna Slezera (przed 1650 – 1717) można wnioskować, że wieża ta mogła być podobną do wieży zamku Threave, także wybudowanej przez „Czarnego” Archibalda Douglasa. Dostęp do głównego wejścia, ulokowanego na pierwszym piętrze budowli możliwy był jedynie przez zwodzony most, co jest dość niezwykłe w przypadku szkockich zamków. W późniejszych latach wraz z budową Wielkiego Hallu wejście to zostało przebudowane. Wciąż jest jednak możliwe do zauważenia miejsce zamontowania urządzenia zarządzającego pracą tego mostu.
Wielki Hall zachował się w całości z wyjątkiem dachu. Na parterze budowli znajdują się trzy spiżarnie, każda z kamiennym sklepieniem. Dostęp do nich prowadził przez osobne wejścia od strony dziedzińca. Wejście do hallu musiało prowadzić natomiast z poziomu dziedzica przez drewniane schody, a następnie także przez galerię prowadzącą wzdłuż zachodniej ściany budynku. Na poziomie wspomnianej galerii znajdowały się dwa główne wejścia do tej części budowli. Drzwi położone na południowym krańcu prowadziły poprzez drewniany korytarz do kuchni. Powyżej korytarza znajdowała się natomiast galeria dla muzykantów. Jedyną pozostałością po położonej na prawo od wspomnianego korytarza kuchni są dziś jedynie główne palenisko oraz niewielki, zbudowany w grubości muru piekarnik na chleb.
Drugie wejście do hallu, położone od południowej strony prowadziło do sali bankietowej. Jednocześnie dawało ono dostęp także do znajdującej się na prawo od hallu kaplicy zamkowej. Na lewo od wejścia umiejscowione jest piękne, duże okno. W hallu nie ma kominka, wobec czego najprawdopodobniej salę ogrzewano za pomocą koszy paleniskowych. Dym w tym przypadku musiał wydostawać się na zewnątrz poprzez otwory w dachu. W północno – zachodnim rogu hallu ulokowana jest latryna. Obok niej znajdowały się (obecnie zamurowane) schody prowadzące w dół do spiżarni. Cały budynek był z pewnością kilkakrotnie przebudowywany. Rząd okien w zachodniej ścianie został dodany do budowli około roku 1500.
Kaplica była z pewnością sporych rozmiarów budynkiem. Posiadała trzy piętra, każde oświetlone lancetowatym oknem leżącym od strony zachodniej. Dwie wnęki leżące od wschodniej strony tworzyły natomiast prezbiterium. Kamienna ławka ciągnąca się wzdłuż południowej ściany podnosi się na swoim wschodnim krańcu tworząc siedzenia przeznaczone tylko dla duchownych. Do dnia dzisiejszego dobrze zachowały się tutaj m.in. misa na święconą wodę (aspersorium), tabernakulum oraz piscina, w której ksiądz obmywał kielich liturgiczny. Kamienne sklepienie znajdującej się poniżej kaplicy spiżarni zachowało się jednak fragmentarycznie.
W południowo – wschodnim rogu kompleksu zamkowego, tuż za wspomnianą wyżej kaplicą znajduje się dobrze zachowana okrągła wieża. Posiada ona trzy piętra, każde zaopatrzone w elegancki kominek. Parter podobnie jak w Wielkim Hallu został zaadoptowany na spiżarnię z kamiennym, kolebkowym sklepieniem. Główne wejście ulokowane na pierwszym piętrze wieży prowadziło wprost z kaplicy. Można zatem przyjąć, że wieża ta przeznaczona była do prywatnego użytku zamkowego kapelana.
Po południowym skrzydle zamku zachowały się niestety tylko niewielkie fragmenty. Okna i linie wyznaczające położenie obydwu pięter są wciąż widoczne w południowej części kurtynowego muru. Podjęte, w tym miejscu, prace archeologiczne nie ustaliły jednak położenia fundamentów tego skrzydła. Z pewnością było ono jednak połączone z wieżą latrynową oraz wielokrotnie modyfikowane podczas kolejnych lat, m.in. podniesiony został znacznie południowy mur. Widoczne okna pochodzą z początków XVI wieku. Jedno z nich posiada drewniany wykusz lub balkon. Wydaje się, ze skrzydło to musiało pełnić rolę lordowskich apartamentów podczas schyłkowego okresu zasiedlenia zamku.
Podczas wykopalisk prowadzonych w zamku w okrągłym śmietniku położonym niedaleko tej części odkryto ponadto średniowieczne gliniane garnki, parę świeczników oraz kamienne płytki.

Historia Bothwell Castle

Tytuł i obszar lordowski Bothwell został utworzony przez króla Malkolma IV (1142 – 1165). Po raz pierwszy został nadany chrześniakowi króla Davida I (1085 – 1153) – Davidowi Olifard (ok. 1105 – ok. 1170). Olifard posiadający poprzednio ziemie Sawtry w Huntingtonshire w Angli, za panowania króla Stephana (ok. 1096 – 1154) przeniósł się do Szkocji. W Szkocji David Olifard wkrótce został mianowany Justicar’em (sędzią królewskim) w rejonie Lothian. Tę wysoką funkcję pełnili kolejno także jego syn oraz wnuk.
Styl oraz położenie zamku Olifarda nie są nam jednak znane. Najprawdopodobniej był to tzw. gródek stożkowaty. Jako jego najbardziej prawdopodobną lokalizację wymienia się natomiast miejsce w pobliżu starego kościoła St Bridge w Bothwell. Podczas prac konserwatorskich we wspomnianym kościele natrafiono na kamień z inskrypcją datowany na XII wiek. Znalezisko to potwierdziło, że David Olifard lub jego następca Walter (ok.1160 – po 1223) wybudowali ten kościół jako uzupełnienie pobliskiego zamku.
Po śmierci Waltera II Olifarda (przed 1190 – 1242) w roku 1242 tytuł lordowski Bothwell przeszedł w ręce jego zięcia Waltera de Moray (zm. ok. 1284). De Moray, Lord Petyn (Petty – niedaleko Inverness) niedługo później przeniósł się na południe do bogatszej i bardziej prestiżowej baronii Bothwell. W latach 1255 i 1257 Walter podobnie jak jego teść pełnił funkcję Justicar of Lothian.
Obecnie trudno ustalić kto faktycznie rozpoczął budowę obecnego zamku. Mógł on powstać zarówno z inicjatywy Waltera de Moray dla podkreślenia jego wysokiego statusu społecznego, jak i być pomysłem jego syna Williama, zwanego „Bogatym” (przed 1270 – ok. 1300). Możliwe, że właśnie przydomek syna „bogaty” nawiązuje do budowy zamku, nie mającego sobie równych w skali całego kraju.
Podczas I Wojny o Szkocką Niepodległość (1296 – 1328) w roku 1296 William Moray dostał się do niewoli angielskiej. Zamek także został wkrótce zajęty przez siły angielskie. Bratanek i następca Williama – sir Andrew Moray (ok.1270 – 1297) walczył u boku Williama Wallace’a (ok. 127o – 1305). Uznaje się go za głównego architekta słynnego zwycięstwa Szkotów podczas bitwy pod Stirling Bridge (11 września 1297r.). Niestety poważnie ranny w tej bitwie Andrew zmarł kilka tygodni później.
W roku 1298 Szkoci rozpoczęli oblężenie wciąż pozostającego w rękach angielskich zamku Bothwell (dowodzącym obroną był Stephen de Brampton). Po czternastu miesiącach zamek został ostatecznie zdobyty.
Pozostał on w rękach Szkotów jedynie do roku 1301. Zgodnie z zachowanymi dokumentami oblężenie Bothwell stało się jedną z kluczowych operacji w trakcie całej kampanii szkockiej króla Edwarda I. Dnia 18 sierpnia 1301 roku blisko 7 tysięczna armia angielska (wliczając w to 20 mistrzów kamieniarskich i 20 górników) zajęła miasteczko Cambusnethan na południowym – wschodzie Bothwell. 23 sierpnia rozpoczęła się tam budowa potężnej machiny oblężniczej nazwanej „Le Berefrey” lub „Belfry”. Była to kilkupiętrowa drewniana wieża na kółkach, wyposażona w opuszczany pomost, po którym można było się następnie dostać na blanki zaatakowanego zamku. Dnia 29 sierpnia ukończona wieża ruszyła w stronę obleganego już Bothwell. W celu łatwiejszego transportu wybudowano także most przez rzekę Clyde oraz zbudowano drogę prowadzącą pod sam zamek. Wiadomo, że oblężenie Bothwell potrwało mniej niż miesiąc. Już 24 września 1301 roku „Belfry” była bowiem w drodze do Stirling. Kontrolę nad zdobytym zamkiem Edward I powierzył 2-emu hrabiemu Pembroke, Aymer’owi de Valence (ok.1275 – 1324). Jeszcze przed jego zdobyciem, dnia 10 sierpnia Valence z rąk króla otrzymał także Baronię Bothwell. W okresie rządów Valence’a w Bothwell Wielki Donżon często nazywany był Wieżą Valence, jako że w właśnie w nim hrabia utworzył swoją kwaterę główną.
Zamek pozostał w rękach Anglików przez długi czas. W roku 1311 garnizon sir Waltera Fitzgilberta, 1-ego lairda Cadzow (fitz Gilbert, 1274 – 1346) wynosił 28 giermków i 29 łuczników. Ostatni wpis świadczący, że Bothwell wciąż pozostawał w posiadaniu angielskim pochodzi z dnia 8 lutego 1312 roku. Dokument wyrażał zadowolenie króla Edwarda II (1284 – 1327) z prac podjętych celem wzmocnienia zamku.
Po zwycięstwie Szkotów w bitwie pod Bannockburn (23 – 24 czerwca 1314 r.) Humprey de Bohun, 4-ty hrabia Hereford (1276 – 1322) wraz z innymi angielskimi lordami schronił się w ich przekonaniu bezpiecznym zamku Bothwell. Wraz jednak z przybyciem pod jego mury Edwarda Bruce’a (ok. 1280 – 1318), brata króla Roberta I (1274 – 1329) konstabl zamku Walter Fitzgilbert otworzył bramy i wydał ukrywających się w nim angielskich lordów. Niedługo później de Bohun został wymieniony na m. in. pozostającą w angielskiej niewoli żonę Roberta Bruce’a – Elizabeth (ok. 1289 – 1327), siostrę Mary (ok. 1282 – 1323) oraz córkę Marjore (1296 – 1316).
Wraz z typową polityką króla zamek został także częściowo zniszczony. Kronikarz referujący późniejszy pobyt króla Anglii Edwarda III (1312 – 1377) wspomniał, że: „zamek został wcześniej zniszczony przez Szkotów”. Trzecia i ostatnia okupacja Bothwell przez Anglików miała miejsce na przełomie października 1336 a marca 1337 roku. Podczas tego okresu podjęto starania odbudowy zniszczonej twierdzy. Prace prowadzone były pod kierunkiem Johna de Kilbourn, który wcześniej pracował także nad przebudową zamku Edinburgh. Wśród „dzieł” de Kilbourna w Bothwell można wymienić palenisko w piwnicy Wielkiego Hallu oraz najprawdopodobniej poternę w południowej części kurtynowego muru.
Bothwell stał się kwaterą króla Edwarda III na przełomie 18 listopada i 16 grudnia roku 1336. Z tego pobytu zachowało się kilka ważnych dokumentów dotyczących między innymi: rozkazu do królewskiej floty celem ochrony wybrzeża Anglii oraz do zebrania Parlamentu z Londynie i uchwalenia podatków na wojnę przeciwko Francji i Szkocji. W tym momencie pozycja Edwarda III w Szkocji stawała się coraz bardziej dramatyczna. Jedną z tego przyczyn była działalność syna zwycięzcy spod Stirling Bridge nazwanego imieniem ojca Andrew de Moray’a (1298 – 1338, faktycznie był on pogrobowcem). Do marca 1337 roku kiedy to de Moray dotarł do Bothwell miał on już na swoim koncie zdobycie i następne zniszczenie (adoptując wcześniejszą taktykę Roberta Bruce) wielu zamków trzymanych do tej pory przez Anglików, wliczając w to między innymi Dunnottar czy St Andrews.
Po krótkim oblężeniu także Bothwell został zdobyty, głównie dzięki potężnej machinie oblężniczej zwanej „Bowstoure” którą de Moray użył także podczas oblężenia zamku St Andrews. De Moray także i w tym przypadku nie zawahał się zniszczyć twierdzę (będącą de facto jego własnością). Angielski kronikarz odnosząc się do tego wydarzenia napisał, że zamek został zniszczony do samych fundamentów, co oczywiście znacznie mijało się z prawdą. Praktycznie tylko w połowie został zniszczony Wielki Donżon. Po akcji de Moraya Bothwell pozostał niezamieszkany, aż do roku 1362 kiedy to Joanna Moray of Bothwell (1339/1354 – 1403/1409) poślubiła Archibalda Douglasa (ok. 1328 – 1400), zwanego „Ponurym” lub „Czarnym”. Douglas podjął prace naprawcze zamku, by wkrótce też uczynić Bothwell swoją główną siedzibą. W roku 1399 ufundował on także kolegiatę St Bridge w Bothwell, w której do dnia dzisiejszego zachowało się bardzo ciekawe prezbiterium. W tym kościele jego córka Marjorie (przed 1370 – ok 1421) poślubiła syna króla Roberta III (1337 – 1406) – Davida Stewarta, 1-ego księcia Rothesay (1378 – 1402). Archibald Douglas zmarł 24 grudnia 1400 roku w zamku Threave, lecz jego ciało zostało przewiezione do Bothwell i pochowane w kościele St Bridge. Niestety jego nagrobek nie zachował się do dnia dzisiejszego. Jego syn i spadkobierca – Archibald, 4-ty hrabia Douglas (ok. 1370 – 1424) kontynuował odbudowę zamku. Wiadomo, że w momencie jego śmierci w bitwie pod Verneuil dnia 17 sierpnia 1424 roku twierdza Bothwell odzyskała już swoją dawną, świetną pozycję. Po upadku rodu „Czarnych” Douglasów w roku 1457 baronia i twierdza Bothwell zostały włączone do Korony. W roku 1489 zamek został jednak przekazany przez króla Jamesa IV (1473 – 1513) Patrickowi Hepburn of Dunsyre, 2-emu Lordowi Hailes (po 1448 – 1508). W roku 1492 na rozkaz króla Hepburn wymienił Bothwell na przygraniczną twierdzę Hermitage w Liddesdale z Archibaldem Douglasem, 5-tym hrabią Angus (1449 – 1513). W ten sposób królowa Maria Stuart (1542 – 1578), która w 1567 poślubiła Jamesa Hepburna, 4-ego hrabiego Bothwell nie miała żadnych związków z zamkiem Bothwell. Sam James IV (1473 – 1513) odwiedził Bothwell za to dwukrotnie w roku 1503 i 1504. W roku 1544 wnętrze zamku zostało poddane gruntownej modernizacji. Możliwe jednak, że łączyło się to jedynie z zakupem nowych mebli czy kolorowych zasłon. Z pewnością jednak w tym czasie we wschodniej ścianie Wielkiego Hallu przebito rząd nowych okien. Kolejne okna dodano także w południowym skrzydle.
W roku 1584 właścicielką zamku Bothwell była Dame Margaret Maxwell, hrabina Angus (przed 1546 – 1593) która mieszkała tutaj ze swoim mężem Williamem Baille of Lemington. Maxwellowie byli zagorzałymi katolikami w związku z czym zachował się zapis, że w roku 1594 w Bothwell odprawiona została msza katolicka.
W roku 1669 zamek zakupił Archibald Douglas, 1-szy hrabia Forfar (1653 – 1712), który pod koniec stulecia rozpoczął budowę nowego dworu – Bothwell House, nieco na wschód od zamku. Ten palladiański dwór został jednak całkowicie zniszczony w roku 1926 wskutek prowadzonych pod nim prac górniczych. Zamek szczęśliwie przetrwał i w roku 1935 został przekazany w zarząd państwa.
Obecnie opiekę nad nim sprawuje państwowa organizacja Historic Scotland.

Zamek udostępniony jest do zwiedzania przez cały rok z wyjątkiem 25 i 26 grudnia oraz 1 i 2 stycznia.

Więcej informacji na stronie:
www.historic-scotland.gov.uk