St Andrews Castle

Zamek St Andrews powstał na miejscu wcześniejszej twierdzy zbudowanej przez biskupa St Andrews – Rogera de Beamount (ur. przed 1175 – zm. 1202, syna Roberta de Beaumont, 3-ego hrabiego Leicester (przed 1160 – 1190)). Na początku XIII wieku stał się on główną siedzibą biskupów i arcybiskupów St Andrews, a co za tym idzie także głównym punktem administracyjnym całego kościoła szkockiego. W trakcie I-szej Wojny o Szkocką Niepodległość (1296 – 1328) zamek został zajęty przez króla Anglii – Edwarda I (1239 – 1307). W nim angielski monarcha zwołał parlament, na którym szkoccy możni złożyli mu przysięgę wierności. Około roku 1310 twierdza została zdobyta i zniszczona przez króla Szkotów Roberta Bruce (1274 – 1329). Została ona następnie odbudowana (przy udziale Anglików) przez Edwarda Balliola (ok. 1283 – 1367), syna króla Jana Balliola (ok. 1248 – 1314) w roku 1336. Rok później, po trzy tygodniowym oblężeniu zdobył ją i ponownie zniszczył sir Andrew Moray (1297 – 1338). Nieliczne zachowane fragmenty wcześniejszego zamku zostały następnie połączone z nowszą budowlą. Prace nad “obecnym” zamkiem rozpoczęły się około roku 1400 z polecenia biskupa Waltera Triala (przed 1375 – 1401). Twierdzę umiejscowiono na stromych klifach (wysokich na około 15 metrów), broniących zamek od północy i wschodu. Pentagonalny dziedziniec o wymiarach około 14 metrów kwadratowych otaczały potężne mury z zamieszczonymi pięcioma kwadratowymi wieżami na każdym z rogów. W jego obrębie do dziś zachowała się także głęboka na około 16 metrów studnia. Oryginalne wejście do zamku prowadziło przez centralną wieżę bramną położoną od południowej strony. Kolejne główne wejście zostało w późniejszych latach przebite, w najlepiej zachowanej do dziś baszcie przedniej – Fore Tower. Szczyt tej wieży oryginalnie zwieńczały wysunięte przed lico muru i wsparte na kamiennych konsolach blanki. Otaczający poddasze chodnik obronny położony jest jedynie z trzech stron: północnej, południowej i zachodniej. Główne, czteropiętrowe skrzydło zamku wybudowane zostało w oparciu o obronny mur od strony południowej i zachodniej. Poprzez Fore Tower skrzydło to, posiadało bezpośrednie połączenie z położoną od wschodu kaplicą. Po obu stronach głównej bramy, w pomieszczeniach z kolebkowym sklepieniem można wciąż podziwiać wykute w litej skale niedokończone tunele. Po wschodniej stronie Fore Tower oryginalnie istniała kaplica. Na parterze tej budowli ulokowane były dwie komnaty z kamiennymi sklepieniami. Innym ciekawym jej elementem była położona od strony dziedzińca loggia. Tego typu otwarte galerie nie były zbyt popularne w Szkocji z uwagi na raczej zimny klimat. W przypadku zamku St Andrews wystawionego na stale wiejący od strony morza Północnego wiatr z pewnością przebywanie w tego typu galerii nie stanowiło zbytniej przyjemności. Do dziś zachowały się jedynie fundamenty jej kolumn. Na północno – zachodnim rogu całego kompleksu znajduje się tzw. Baszta Morska. W tej obecnie dość mocno zrujnowanej wieży szczególną uwagę przykuwa wykuty w skale loch o kształcie butli. Pozbawiona okien i dobrej wentylacji jama posiada około 7.3 metrów głębokości i 4 metry długości w najszerszym miejscu. W przeszłości przetrzymywano w niej m.in. Johna Knoxa (ok. 1510 – 1572), przyszłego reformatora kościoła szkockiego czy sir Davida Stewarta, 1-ego księcia Rothesay (1378 – 1402). Do tego lochu wrzucono także zwłoki kardynała Davida Beatona (ok. 1494 – 1546), po zamordowaniu go w zamku w roku 1546. Zniszczona podczas oblężenia z roku 1547 wieża została następnie gruntownie przebudowana. Dodane do niej wówczas zostało kolejne piętro mieszczące dwie komnaty mieszkalne. Po przeciwnej stronie położona jest pochodząca z XIV wieku tzw. Wieża Kuchenna. Na jej parterze w dobrym stanie zachowały się dwie spiżarnie z kamiennymi sklepieniami. Z górnych kondygnacji do dnia dzisiejszego zachowała się tylko wschodnia ściana położonej na pierwszym piętrze budowli kuchni (szerokość tego muru wynosi aż 3.6 metrów). Wciąż widoczne są w niej jednak obydwa okna, dwie niewielkie półki ścienne oraz także dwa kamienne ścieki, służące do odprowadzania na zewnątrz nieczystości. Palenisko położone było od strony północnej. Ponad kuchnią oryginalnie mieściły się także dodatkowe pomieszczenia mieszkalne przeznaczone dla służby lub ewentualnych gości. Do wieży przylega także tzw. brama morska. Za kadencji arcybiskupa Jamesa Beatona (1473 – 1539) na południowo – zachodnim i południowo – wschodnim rogu zamku wybudowano dwa potężne, okrągłe blokhauzy zastępujące wcześniejsze kwadratowe wieże. Z umieszczonymi na ich szczytach ciężkimi działami wieże te miały bronić dostępu do zamku od strony lądu. Zostały one jednak, podobnie zresztą jak cały zamek mocno zniszczone w trakcie oblężeniu z roku 1547. Do dnia dzisiejszego zachowały się tylko ich niewielkie fragmenty. Jednym z bardziej tragicznych epizodów w dziejach zamku była śmierć kardynała Davida Beatona dnia 29 maja 1546 roku. U źródeł tego morderstwa leżała egzekucja szkockiego reformatora Georga Wisharta (ok. 1513 – 1546). Wishart był jednym z pierwszych propagatorów protestanckich nauk Jana Kalwina (1509 – 1564) i Ulrycha Zwingli (1484 – 1531) w Szkocji. W roku 1536 przetłumaczył on na język angielski dzieło “Helweckie wyznanie wiary” zawierające religijne poglądy Zwingla, (tezy te zostały spisane przez uczniów Zwingli – m.in. Heinricha Bullingera (1504 – 1575) czy Leo Juda (1482 – 1542)). W skutek wzmożonej działalności Wishart został na rozkaz arcybiskupa Beatona pojmany w grudniu 1545 roku w Ormiston przez Patricka Hepburna, 3-ego hrabiego Bothwell (1512 – 1556). Po procesie na zamku w Edynburgu został on następnie przewiezony do St Andrews. Egzekucja wyznaczona na dzień 1 marca 1546 przemieniła się faktycznie w wielki spektakl. Zamek został udekorowany kolorowymi zasłonami, a w oknie Baszty Przedniej wyścielonej welwetowymi poduszkami miejsca zajęli arcybiskup Beaton z najbliższymi przyjaciółmi. Wishart został spalony żywcem. Przed śmiercią przepowiedział on jednak, z zadziwiająco dużą dokładnością rychłą śmierć Beatonowi. Stało się tak faktycznie już 3 miesiące później. Wczesnym rankiem dnia 29 maja 1546 roku grupa około dwunastu zwolenników Wisharta, korzystając z przeprowadzanych właśnie prac naprawczych przedostała się do zamku. Po zabójstwie portiera i odesłaniu do domu wszystkich robotników zamachowcy dostali się do komnaty Beatona, gdzie zamordowali go zadając mu wiele ran kłutych. Nagie ciało arcybiskupa zostało (na dwóch prześcieradłach) wywieszone z okna – tego samego z którego przyglądał się on śmierci George’a Wisharta. Następnie zwłoki zostały wrzucone do lochu w Baszcie Morskiej. Wkrótce do zamachowców dołączyło około stu dwudziestu towarzyszy. Zamek pozostał w ich rękach przez najbliższy rok. W końcu, w listopadzie 1546 roku z rozkazu Jamesa Hamiltona, 2-ego hrabiego Arran i Regenta Szkocji (ok. 1516 – 1575) rozpoczęto szturm zamku. Z uwagi na przeciągające się oblężenie wkrótce podjęto próbę wykucia w skale pod zamkiem tunelu (w kilku miejscach, z uwagi na spory hałas towarzyszący wykuwaniu został on faktycznie wypalony) prowadzącego wprost do Fore Tower, celem jej następnego wysadzenia. W tym samym czasie, po dwóch nieudanych próbach pozostający w twierdzy protestanci zdołali się w końcu przebić do głównego tunelu i powstrzymać prace oblężnicze. Tunel wykuty przez ludzi Arrana zaczynał się w nieistniejącym już domu, leżącym od frontu zamku. Obecnie wejście to przykryte jest okrągłą kratką i znajduje się na ulicy The Scores. Wejście do kontrminy znajduje się od wschodniej strony Baszty Przedniej. Cały podkop jest obecnie udostępniony do zwiedzania. Oblężenie ostatecznie zakończyło się w roku 1547 wraz z przybyciem składającej się z dwudziestu dwóch statków floty francuskiej. Po odmowie poddania zamku dowodzący flotą Leone Strozzi, Prior of Capua i Rycerz Rhodes (1515 – 1554) wydał rozkaz ostrzału twierdzy. Jednocześnie ogień z wież pobliskiego kościoła St Salvador i katedry otworzyły wojska hrabiego Arran. W wyniku tego zamek został całkowicie zniszczony, a obrońcy (wśród nich John Knox) uwięzieni na francuskich galerach. Pozostające w warowni dobra i pieniądze zostały zrabowane przez Francuzów. Zamek został następnie (wkrótce po oblężeniu) odbudowany przez brata Regenta Szkocji – Johna Hamiltona, arcybiskupa St Andrews (ok.1511 – 1571). Efektem przebudowy jest m.in. nieźle zachowana frontowa ściana zamku zwana Fasadą Hamiltona. Zasadniczej przebudowie uległa też sama brama wjazdowa. Fasada Hamiltona zwraca szczególna uwagę licznymi zdobieniami, zwłaszcza płaskorzeźbami oraz sporymi oknami ulokowanymi na wyższych piętrach skrzydła. Nad wejściem zawisł także herb rodowy Hamiltonów zawierający datę 1555. Budynek ten był faktycznie jedną z pierwszych prób zaadoptowania w Szkocji nowego renesansowego stylu. John Hamilton uwikłany w morderstwa sir Jamesa Stewarta, Regenta Szkocji (ok. 1531 – 1570) oraz męża królowej Mary (1542 – 1578) – sir Henry’ego Stuarta, Lorda Darnley (1545 – 1567) został powieszony dnia 6 kwietnia 1571 roku. Zamek St Andrews został przejęty przez Koronę w roku 1587. W roku 1606 został on z kolei przekazany Georgowi Home, 1-emu hrabiemu Dunbar (ok. 1556 – 1611). Po jego bezpotomnej śmierci twierdza w roku 1612 trafiła w ręce protestanckich biskupów St Andrews. W roku 1654 decyzją władz St Andrews spora część zamku została rozebrana, a pozyskany materiał został użyty przy naprawie miejscowego falochronu i portu. Wraz z zakończeniem tzw. Chwalebnej Rewolucji (1688 – 1689) i podpisaniem Deklaracji Praw (16 grudnia 1689r.) kościelna zwierzchność nad zamkiem została zniesiona. Od tego momentu zaczął on też popadać w ruinę. W roku 1801 Wielki Hall oryginalnie przylegający do Wieży Kuchennej i ciągnący się wzdłuż wschodniego muru zawalił się i runął do morza. Wedle zachowanych dokumentów budynek ten pod względem wielkości mógł się równać z królewskimi hallami z zamku w Stirling i Pałacu Linlithgow. Kolejne fragmenty twierdzy były systematycznie pochłaniane przez wody Morza Północnego, aż do roku 1886 kiedy to podjęto generalną rekonstrukcję zamkowych murów. Szczególnie tych leżących od strony morza.

Według lokalnej legendy zamek jest nawiedzany przez ducha powieszonego w Stirling arcybiskupa Johna Hamiltona. Niektóre z opowieści dotyczą także zjawy zamordowanego w zamku arcybiskupa Davida Beatona. Istnieje dodatkowo historia o Białej Pani, przechodzącej się wokół zamku i pobliskiej plaży z twarzą szczelnie zakrytą białym welonem.

Zamek obecnie znajduje się pod opieką Historic Scotland i jest otwarty dla zwiedzających przez cały rok z wyjątkiem 25 – 26 grudnia oraz 1 i 2 stycznia. W okresie od kwietnia do września otwarty jest w godzinach od 9.30 do 17.30, w okresie od października do marca w godzinach od 9.30 do 16.30. Ostatnie wejście na pół godziny przed zamknięciem.

Więcej informacji na stronie: www.historic-scotland.gov.uk

Lista biskupów i arcybiskupów St Andrews  (w nawiasach data sprawowania urzędu)

Cellach I of Cennrigmonaid (na przełomie 788/889 do około 906 roku). Cennrigmonaid jest najprawdopodobniej wcześniejszą nazwą St Andrews.
Fothad I of Cennrígmonaid (906 – 955)
Mael Isu I of Cennrigmonaid (955/956 – 963/964)
Cellach II of Cennrigmoniad (966 – 971)
Mael Muire of Cennrigmoniad (koniec X wieku)
Mael Isu II of Cennrigmoniad (koniec X wieku – początek XI)
Ailin of Cennrigmoniad (początek XI wieku)
Mael Duin of Cennrigmoniad (zmarł w 1055)
Tuathal of Cennrigmoniad (1055 – 1059)
Fothad II of Cennrigmoniad (ok.1059 – 1093)
Giric of Cennrigmoniad (1093 – 1107)
Cathore of Cennrigmoniad (1093 – 1107) – wraz z Giricem, Eadmorem i Godriciem ogłoszony biskupem – elektem.
Thurgot (1107 – 1115) – pierwszy normański biskup.
Eadmer lub Edmer (1120 – 1121) – wybrany biskupem – elektem, nigdy faktycznie nie został konsekrowany.
Robert of Scone (1123/1124 – 1159)
Ernald (1160 – 1163)
Richard de Chaplain (1163 – 1178)
Hugh de Chaplain (1178 – 1188)
John Scotus (1178 – 1788) – wybrany na biskupa przez papieskiego legata nie objął biskupstwa St Andrews wobec sprzeciwu króla Williama I Lwa.
Roger de Beaumont (1178 – 1202)
Galfred de Liberatione (1202) biskup – elekt, nie objął biskupstwa. Jego wybór nie został potwierdzony przez papieża.
William de Malveisin (1202 – 1238)
David de Bernham (1239 – 1253)
Robert de Stuteville (1253) wybrany elektem, nigdy jednak nie objął biskupstwa.
Abel de Gullane (1254)
Gamelin (1255-1271)
William Wishart (1271-1279)
William Fraser (1279-1297)
William de Lamberton (1297-1328)
Alexander de Kininmund (1328) biskup – elekt, nie objął biskupstwa.
James Bane (1328-1332)
William Bell (1332-1342) biskup – elekt, wybór nie został potwierdzony przez papieża.
William de Landallis (1342-1385)

Podczas Wielkiej Schizmy (1378-1417) Szkocja uznawała Papieży z Awinion. Ci z kolei uznali następujących biskupów. (żaden z biskupów wybranych przez Papieży z Rzymu nie objął biskupstwa St Andrews)

Stephen de Pa (1385-1386) biskup – elekt, wybrany nie objął biskupstwa. Porwany przez piratów został następnie uwięziony w Anglii.
Walter Trail (1385-1401)
Thomas Stewart (1401-1402) biskup – elekt. Nie objął biskupstwa. Był nieślubnym synem króla Roberta II.
Walter de Danielston (1402) biskup – elekt, nie objął biskupstwa.
Gilbert de Greenlaw (1403) biskup – elekt, nie objął biskupstwa. Jego wybór nie został potwierdzony przez papieża.
Henry Wardlaw (1403-1440)

Po zakończeniu Schizmy w St Andrews panowali kolejno:

James Kennedy (1440-1465)
Patrick Graham (1465-1472) Od roku 1472 Arcybiskup.

Arcybiskupi St Andrews:

Patrick Graham (1472 – 1478)
William Scheves (1478-1497)
James Stewart (1497-1504)
Alexander Stewart (1504-1513)
John Hepburn (1513) Arcybiskup –elekt, wybór nie został potwierdzony przez papieża.
Cardinal Innocenzo Cibo (1513-1514)
William Elphinstone (1513-1514) – arcybiskup – elekt, jego wybór nie został potwierdzony przez papieża lub zmarł przed faktycznym objęciem stanowiska.
Gavin Douglas (1513-1514) arcybiskup – elekt. Wybór nie został potwierdzony przez papieża. W zamian został biskupem Dunkeld.
Andrew Forman (1514-1521)
James Beaton (1522-1539)
David Beaton (1539-1546)
John Hamilton (1547-1571)
Gavin Hamilton (1571)
John Douglas (1571-1574)
Patrick Adamson (1575-1592)
George Gledstanes (1604-1615)
John Spottiswoode (1615-1638)

Abolicja episkopatu – 1638-1661

James Sharp (1661-1679)
Alexander Burnet (1679-1684)
Arthur Rose (1684-1704)

W roku 1689 została ogłoszona abolicja Kościoła Szkocji. Obecnie jest on kontynuowany przez Szkocki Kościół Episkopalny.