Craignethan Castle
Craignethan Castle jest ostatnim z wielkich zamków Szkocji. Jednocześnie jest on uznawany za wspaniały przykład wczesnej fortyfikacji artyleryjskiej.
Jego większa część powstała w latach 30-tych XVI wieku, z inicjatywy nadwornego wówczas architekta, sir Jamesa Hamiltona of Finnart (ur. ok. 1495 – zm. 1540).
Zamek został ulokowany w bardzo dobrym pod obronnym względem miejscu, na wysokim i bardzo stromym wzniesieniu, otoczonym dodatkowo od stron północnej, południowej i wschodniej, wodami rzeki Nethan (Water of Nethan) i potoku Craignethan Burn. Tym samym, do obrony wymienionych wyżej stron Craignethan w zupełności wystarczały umocnienia wykonane, w typowym dla okresu późnego Średniowiecza, stylu. Dla odmiany, jego najbardziej narażoną na ewentualny atak, zachodnią stronę osłaniały wręcz pionierskie w Szkocji, elementy defensywne.
Pierwszą linię obrony zamku, wybudowaną już najprawdopodobniej po śmierci sir Jamesa Hamiltona (dnia 16 sierpnia 1450 roku), stanowił masywny kurtynowy mur, otaczający tzw. dziedziniec zewnętrzny. Ulokowany został on na planie zbliżonym do trapezu, o wymiarach 58 na 43 metrów. Zachodni odcinek tego muru wyposażony został również w blanki oraz liczne, paszczowe ambrazury. Dodatkowo na jego obydwu narożnikach ulokowane zostały, kwadratowe w planie, wieże. W jego centralnej części natomiast, znajduje się wysunięta nieco poza lico głównego muru, łukowata brama.
Z uwagi jednak na niezbyt imponującą grubość tego muru (około 1.2 metra), z pewnością nie był też on przewidziany do roli głównego punktu obrony zamku. Wydaje się bardziej prawdopodobne, że miał on raczej stanowić zaporę dla przypadkowych intruzów, niż dla zorganizowanych oddziałów wojskowych. W każdym razie, wspomniane już paszczowe ambrazury można także dostrzec na jego północnym i południowym odcinku. Oryginalnie w jego obrębie mógł się natomiast mieścić zarówno piękny ogród, jak i budynki gospodarcze.
Ciekawy, jednopiętrowy dwór, mieszczący się w południowo – zachodnim narożniku zewnętrznego dziedzińca został wybudowany dla Andrew Hay’a, w drugiej połowie XVII-go wieku. W jego przeciwległym, północno – wschodnim narożniku natomiast znajdował się niegdyś zwodzony most. Stanowił on również jedyną drogę dostępu do dziedzińca wewnętrznego i ulokowanej w jego obrębie głównej wieży zamku.
Most ten, o szerokości zaledwie 1.5 metra, przerzucony był ponad potężną, ocembrowaną fosą. Posiadała ona ponad 9 metrów szerokości i około 3.5 metrów głębokości. W niej też, znajduje się jeden z najbardziej niezwykłych elementów obronnych, nie tylko w Szkocji, ale i w całej Wielkiej Brytanii. Widoczna w jej południowej części kaponiera, bo o niej jest mowa, jest faktycznie jedną z dwóch tego typu konstrukcji zachowanych w Wielkiej Brytanii. Druga z nich znajduje się w, położonym nad zatoką Forth, zamku Blackness. Istnieją podejrzenia, że kolejna mogła stanowić też wyposażenie innego szkockiego zamku – Tantallon Castle. Hipotezę tą mogą niestety potwierdzić jedynie, zakrojone na szeroką skalę, badania archeologiczne. Co istotniejsze jednak, wszystkie one były dziełem tego samego człowieka, a mianowicie Jamesa Hamiltona of Finnart. Hamilton z pewnością zapoznał się z tego rodzaju umocnieniami podczas swoich licznych podróży pod kontynencie europejskim (w latach 1513 – 1518). Sama idea kaponiery powstała we Włoszech pod koniec XV wieku. Jej włoska nazwa „capanatta” oznaczała przy tym „małą chatkę”. Za jej wynalazcę uznaje się natomiast włoskiego artystę i inżyniera Francesco di Giorgio Martini (1439 – 1502). Po nim, prace nad udoskonaleniem kaponier prowadził także słynny niemiecki artysta i teoretyk wojskowości Albrecht Dürer (1471 – 1528). Biorąc więc pod uwagę, że kaponiery Hamiltona powstały już w latach 30-tych XVI wieku, czyli zaledwie kilka lat po śmierci Dürera, można je uznać, za jedne z najwcześniejszych w ogóle.
Co ciekawe, kaponiera w Craignethan, chociaż z pewnością unikatowa, nie pozostała jednak zbyt długo w użyciu. Dostęp do tego przykrytego kolebkowym sklepieniem tunelu, był możliwy jedynie poprzez niewielką wieżyczkę schodową, ulokowaną w południowo – wschodnim narożniku fosy. Wyposażona została ona w sześć ambrazur pozwalających na prowadzenie ognia w obydwu kierunkach wspomnianej fosy. Niestety Hamilton podczas jej budowy nie wziął pod uwagę niezwykle istotnej kwestii wentylacji. Okazało się zatem, że zaledwie kilka strzałów z typowych dla XVI wieku prochowych arkebuzów oraz następnie też muszkietów wystarczało, by całe wnętrze tej w sumie niewielkiej budowli wypełniło się gryzącym dymem. Dodatkowo kaponiera ta oferowała możliwość obrony jedynie niewielkiej części zamku, czyli samej fosy. Tym samym, kaponiery wyszły z użytku jeszcze w XVI wieku. Jednak, wraz z ewolucją broni palnej, wróciły jeszcze do łask, zarówno w XVIII, jak i XIX wieku. Kolejne tego typu budowle fortyfikacyjne powstały zatem na zamku Stirling (około roku 1710) oraz w południowym forcie na wyspie Inchkeith, mieszczącej się na zatoce Forth. Ta ostatnia powstała na przełomie lat 1878 – 1880.
Wracając do kaponiery w Craignethan, warto jeszcze wspomnieć, że została ona odkryta dopiero w latach 60-tych minionego stulecia. Do tego czasu była ona bowiem, zasypana stertą gruzu szczelnie wypełniającą całą fosę.
Naprzeciw kaponiery, w północnej części fosy, znajduje się z kolei mur trawersowy, będący niejako następcą kaponiery. Dostęp do niego był możliwy z kolejnej wieżyczki schodowej, ulokowanej tym razem w północno – wschodnim narożniku fosy. Wyposażony został on w dwa otwory strzelnicze oraz niewielkie przejście w dolnej części wspomnianej wieżyczki schodowej. W odróżnieniu od kaponiery, zamiast kamiennego sklepienia przykryty był też ciężkim drewnianym dachem. Kwestię wentylacji rozwiązano natomiast pozostawiając jego tylną część niezabudowaną. Mur ten został najprawdopodobniej wybudowany w połowie XVI wieku.
Najistotniejszym elementem obronnym zamku Craignethan był jednak olbrzymi wręcz kurtynowy mur. Wznosił się on niegdyś ponad wschodnią, ocembrowaną ścianą fosy i praktycznie zasłaniał wszystkie budynki mieszczące się w obrębie dziedzińca wewnętrznego. Podczas, gdy jego szerokość wynosiła około 5 metrów, to wysokość sięgała ponad 11 metrów. Z pewnością więc przewyższał on budynek głównej wieży. Pozbawiony był przy tym jakichkolwiek przejść czy nawet okien. W tej sytuacji całym jego wyposażeniem były osadzone w jego dolnej części paszczowe ambrazury oraz platforma ogniowa ulokowana na jego szczycie. O ile więc dolne otwory strzelnicze pozwalały razić ewentualnych napastników na poziomie dziedzińca zewnętrznego, to z górnych stanowisk ogniowych można było ostrzeliwać wrogów pozostających w ogóle poza zamkowymi murami. Niestety, mur ten został całkowicie zniszczony na rozkaz Korony w roku 1579. Jego fragmenty właśnie, aż do lat 60-tych minionego stulecia szczelnie wypełniały fosę, skutecznie ukrywając też wspomnianą wyżej kaponierę.
Otoczony obronnym murem i masywnymi wieżami wewnętrzny dziedziniec zamku Craignethan mierzył 49 na 25 metrów.
Dostęp do jego wnętrza był możliwy zarówno przez ulokowaną w centralnej części północnego odcinka muru wieżę bramną, jak i przez tzw. bramę południową. Ta ostatnia została jednak zamurowana w późniejszym okresie czasu. Nie można przy tym wykluczyć możliwości, że była ona też pierwszą bramą, zastąpioną następnie przez bramę północną. Trzecie z przejść, przylegające do narożnej wieży południowo – wschodniej (podobnie w ścianie południowej) pełniło funkcję poterny.
Centralna, czy też główna wieża zamku ulokowana została na planie prostokąta o wymiarach 21.3 na 16.4 metrów i wysokości ponad 10 metrów. Chociaż z zewnątrz nie różni się ona zbytnio od innych, tego typu szkockich budowli obronno – mieszkalnych, to jej wewnętrzny układ jest już naprawdę unikalny.
Jedyną ozdobą jej skierowanej w zachodnią stronę fasady był niegdyś panel herbowy sir Jamesa Hamiltona of Finnart. Bezpośrednio pod nim znajduje się jedyne łukowate wejście do tego budynku. Po jego obydwu stronach oraz nieco powyżej panelu herbowego znajdują się ponadto trzy, raczej niewielkie okienka. Kamienny parapet otaczający szczyt wieży wznosi się natomiast nad dwoma, przyjmującymi formę szachownicy, konsolami. Z tych, jedynie górny rząd stanowił faktyczne oparcie rzeczonego parapetu. Rząd dolny służył zatem jako ozdoba. Sam parapet wyposażony był ponadto w ciekawie rzeźbione kamienne rynny, służące do odprowadzania nadmiaru wody z poziomu chodnika straży oraz zaokrąglone, otwarte narożniki. Bliźniaczy, dwuspadowy dach wieży zdobiły natomiast rzeźby antylop. Zwierzęta te stanowiły bowiem tradycyjnie wsparcie herbu herbu sir Jamesa. Jedna z nich, niestety pozbawiona już swej głowy zdobi obecnie budynek XVII-wiecznej kuchni z dziedzińca zewnętrznego. Nikłe fragmenty pozostałych antylop można również odnaleźć wśród artefaktów wystawionych w narożnej wieży południowo – wschodniej.
Jak zostało to już wspomniane, wewnętrzny układ głównej wieży stanowi jedną z wielu osobliwości zamku Craignethan. W odróżnieniu więc od większości szkockich wież, w których kolejne komnaty znajdowały się jedna nad drugą, wnętrze tej budowli rozdzielone jest działową ścianą na dwie, nierówne zresztą, części. Taki układ bardziej typowy byłby zatem dla XVIII-wiecznej szlacheckiej rezydencji, niż właśnie dla XVI-wiecznej wieży mieszkalno – obronnej. Kolejną ciekawostką są w niej przewody kominowe, które zamiast zostać tradycyjnie poprowadzone przez zewnętrzne ściany budowli, w tym przypadku zostały osadzone w ścianach wewnętrznych. Jednak tego typu rozwiązanie pozwalało na bardziej efektowne ogrzanie jej wnętrz. Wreszcie, w odróżnieniu od praktycznie każdej zamkowej wieży w Szkocji, jej główne komnaty, czyli hall i salon lorda, zostały ulokowane w części parterowej, zamiast na pierwszym piętrze. Jeszcze jedynie w Królewskim Pałacu na zamku Stirling, zostało zastosowane podobne rozwiązanie. Architektem tego budynku był oczywiście nikt inny, jak sir James Hamilton of Finnart.
Wspomniane wyżej, zwieńczone łukiem wejście wieży, prowadziło wprost do okazałego przedsionka. Z niego następnie, można było się dostać zarówno do hallu oraz przez trzy, niezależnie od siebie schody, do górnych poziomów wieży, jej piwnic, a także do ulokowanej w hallu galerii muzykantów. Oryginalnie z przedsionka można się było także dostać do pomieszczenia kuchni, jednak wejście do niej, zostało zamurowane około roku 1900. Tym samym, jedyny dostęp do tego pomieszczenia jest obecnie możliwy z poziomu piwnic.
Hall ulokowany został w południowej części centralnej wieży. To imponujących rozmiarów (12.3 na 6.2 metrów) i tradycyjnie najbardziej reprezentacyjne pomieszczenie zamku przykryte zostało kolebkowym, niestety jedynie częściowo zachowanym, sklepieniem. Dostęp dziennego światła oryginalnie zapewniały mu trzy, sporych rozmiarów okna. Dwa z nich skierowane zostały w stronę południową. Ostatnie zostało z kolei, umieszczone w centralnej części ściany wschodniej. Widoczne ponad nim nietypowe, nieco też mniejsze okno, zostało przebite w późniejszym okresie. Okna południowe zostały także wyposażone w boczne, kamienne ławy. Dodatkowo, w ościeży okna południowo – wschodniego zostały osadzone dwie, sporych rozmiarów nisze. Kamienne ławy zostały również poprowadzone wzdłuż większej części ściany północnej oraz całej wschodniej. We wschodniej części ściany południowej znajdował się ponadto jedyny, za to sporych rozmiarów, kominek. Na prawo od niego, w północno – wschodnim narożniku hallu znajdowało się też przejście do prywatnych pokoi sir Jamesa. Niestety, elementy te, podobnie jak i galeria muzykantów mieszcząca się w górnej części zachodniej ściany nie zachowały się do współczesnych czasów.
Ulokowane jedna nad drugą, dwie prywatne komnaty sir Jamesa zajmowały całą, północno – wschodnią część centralnej wieży. Przykryte kolebkowym sklepieniem, wyposażone były także w niewielkie kominki, jak i osobne latryny. Dolne z nich posiada ponadto dość płytką wnękę w ścianie północnej. W nią wsunięte było niegdyś łoże sir Jamesa. Jednocześnie komnaty te służyły mu jako swoisty sejf. W nich właśnie Hamilton przetrzymywał swoje kosztowności, jak i najważniejsze dokumenty. Dla przykładu, po jego śmierci w roku 1540, w pokojach tych odnaleziono całą skrzynię wypełnioną złotymi monetami. Ich wartość wynosiła olbrzymią wówczas sumę 1.5 tysiąca funtów.
Wspomniana wyżej kuchnia ulokowana była z kolei w północno – zachodniej, parterowej części wieży. Jej potężne palenisko mieściło się we wschodniej części pomieszczenia. Dostęp dziennego światła natomiast zapewniało jej jedno, skierowane w stronę północną, okno. W centralnej części ściany zachodniej mieści się z kolei okienko serwisowe.
Z kuchni można było się także niegdyś dostać (za pomocą wąskich spiralnych schodów) do jednej z czterech piwnic wieży. Wszystkie one, podobnie do pomieszczeń parterowych, przykryte były kolebkowymi sklepieniami. W piwnicy południowo – wschodniej znajdowała się także owalna, ocembrowana studnia. Z kolei w sklepieniu piwnicy ulokowanej bezpośrednio pod kuchnią znajdował się oryginalnie niewielki lufcik. Ten, służył do łatwiejszego przenoszenia produktów spożywczych pomiędzy tymi dwoma pomieszczeniami. Ostatnie, piąte pomieszczenie podziemnej części wieży, pełniło najprawdopodobniej funkcję lochu.
Na pierwszym piętrze wieży, podobnie znajdowały się cztery główne pomieszczenia. Dostęp do tego poziomu był możliwy zarówno przez spiralne, północne schody prowadzące z przedsionka, jak i przez prywatne, bardzo wąskie schody osadzone w centralnej części wschodniej ściany wieży, w pobliżu prywatnych pokoi sir Jamesa. Każde z tych pomieszczeń wyposażone było zarówno w osobny kominek, jak i latrynę. Wydaje się przy tym, że wyjątkowo ciepłą komnatę ulokowaną ponad kuchnią mógł zajmować konstabl zamku, czyli bezpośredni zastępca Jamesa Hamiltona. Pozostałe komnaty służyły zapewne jego rodzinie oraz najdostojniejszym gościom. Niestety, większa część tej kondygnacji wieży nie przetrwała do współczesnych czasów. Podobnie nie przetrwały też dodatkowe pomieszczenia mieszkalne znajdujące się na poddaszu wieży. Wydaje się przy tym, że sam dach przykryty był łupkowymi płytkami.
Kolejne pomieszczenia gospodarcze i mieszkalne mieściły się także w czterech narożnych wieżach: dwóch wschodnich i dwóch zachodnich. Z tych, w całości przetrwała jedynie wieża południowo – wschodnia. Ulokowana została ona na planie prostokąta o wymiarach 10.4 na 9.7 metrów. W przeszłości nosiła ona zarówno nazwę „Wieży Kaplicznej”, jak i „Wieży Kuchennej”. Rozbieżności te wynikają z oryginalnego przeznaczenia sklepionej komnaty z pierwszego piętra. Wydaje się, że pierwotnie mieściła właśnie prywatną kaplicę sir Jamesa Hamiltona. Sporych rozmiarów wnęka w jej północnej ścianie mogła przy tym być przewidziana jako miejsce jego pośmiertnego spoczynku. Ostatecznie została ona jednak przebudowana w pokaźne palenisko. Od tej też pory wieża ta była określana jako „kuchenna”.
W parterowym, znajdującym się poniżej poziomu dziedzińca i podobnie sklepionym pomieszczeniu, obecnie zorganizowana jest ciekawa ekspozycja reliktów dawnych zamkowych zdobień. Z kolei górne pomieszczenie oryginalnie pełniło rolę typowo mieszkalną. U samego szczytu ścian południowej i wschodniej tej wieży można ponadto dostrzec kolejne paszczowe ambrazury.
Układ zniszczonej już w większości Wieży Północno – Wschodniej był zapewne identyczny jak i „Wieży Kuchennej”. Podczas przeprowadzonych w jej obrębie, w roku 1984, badań archeologicznych odkryta została kamienna kadź lub piec, które mogły być wykorzystywane podczas destylacji whisky. Trudno jednak przypuszczać, by stanowiły one oryginalne wyposażenie zamku. W czasach sir Jamesa pomieszczenie to służyło zatem jako dodatkowa kuchnia.
Obydwie wschodnie, narożne wieże połączone były także długim, sklepionym tunelem. Ten, dodatkowo dawał też dostęp do kolejnych pomieszczeń gospodarczych, tzw. piwnic wschodnich. Wszystkie one podobnie przykryte były beczkowymi sklepieniami. Dostęp dziennego światła zapewniały im natomiast pojedyncze, skierowane w stronę wschodnią okna. Wyjątkiem jest tutaj piwnica położona od strony południowej, którą oświetlają dwa okna: południowe i wschodnie.
Narożne wieże zachodnie, flankujące kurtynowy mur, były znacznie mniejsze, niż ich wschodnie odpowiedniczki. Obydwie zostały też prawie kompletnie zniszczone w roku 1579.
Wspomniany wcześniej dwór, mieszczący się w południowo – zachodnim narożniku zewnętrznego dziedzińca został najprawdopodobniej wybudowany na przestrzeni lat 1659 i 1665. Jego budowniczy, znany Kowenanter (szkocki prezbiterianin) Andrew Hay, kupił Craignethan w roku 1659. Zapewne też niedługo później rozpoczęła się budowa tego interesującego skrzydła. Jego główny, jednopiętrowy, zwieńczony też mieszkalnym poddaszem, budynek służy obecnie jako dom zarządcy zamku (z nadania Historic Scotland). Ulokowany został ona na planie zbliżonym do trapezu o wymiarach (w przybliżeniu) 20.1 na 6 metrów. Dostęp do jego wnętrza jest możliwy jedynie przez wejście ulokowane w parterowej, zachodniej części wieżyczki schodowej. Ponad nim, w dobrym stanie zachował się herb Andrew Haya wraz z datą „1665”. Ta ostatnia odnosi się zapewne do momentu ukończenia budowy tego budynku. W jego parterowej części mieszczą się trzy pomieszczenia. Pośrodku ulokowany został obszerny przedsionek. Ten dawał dostęp zarówno do położonej od wschodniej strony jadalni, jak i położonego po przeciwnej, zachodniej stronie magazynu. Jednocześnie, od południowej strony magazynu pozostawiony został wąski pasaż. Dawał on dostęp do jednej z narożnych wież obronnego muru zewnętrznego dziedzińca. Sama jadalnia wyposażona została w cztery okna. Po dwa z nich skierowane zostały w strony południową i północną. Dodatkowo w jej ścianie wschodniej został umieszczony niewielki kominek. Magazyn z kolei został wyposażony w jedno, skierowane w stronę północną okienko. Podobnie przedsionek posiada jedno, skierowane w południową stronę, okno. Dostęp do mieszczących się na pierwszym piętrze i poddaszu pomieszczeń mieszkalnych był natomiast możliwy jedynie dzięki wspomnianej, okrągłej w planie wieżyczce schodowej. Osadzona została ona w centralnej części północnej ściany tego budynku. Jej zewnętrzna średnica wynosi około 4.2 metrów.
Parterowy budynek, oparty z kolei o zachodni odcinek muru zewnętrznego dziedzińca, służy obecnie jako zamkowy sklepik oraz kasa. Oryginalnie, w jego południowej części (czyli na styku z opisanym wyżej budynkiem mieszkalnym), mieściła się kuchnia. Wciąż też można podziwiać jej sporych rozmiarów palenisko z osadzonym w jej zachodniej ościeży owalnym piekarnikiem. Kolejne, największe też pomieszczenie środkowe, mogło pełnić rolę kuchni pomocniczej. Jedyne jej palenisko, zostało osadzone w centralnej części ściany zachodniej. Na lewo od niego (w kierunku południowym) znajdowała się także imponująca półka ścienna. Dostęp dziennego światła z kolei zapewniały temu pomieszczeniu dwa, skierowane w stronę wschodnią okna. Ostatnie z pomieszczeń tego budynku, przylegające do głównej bramy, służyło jako stróżówka lub pomieszczenie administracyjne. W centrum jego ściany zachodniej została umieszczona jedna z wielu w tym zamku paszczowych ambrazur. Kolejne trzy znajdują się w dolnej części wspomnianej południowo – zachodniej wieży narożnej. Podobna wieża, ulokowana na przeciwnym, północno – zachodnim narożniku muru zewnętrznego dziedzińca, wyposażona została już w pięć paszczowych otworów strzelniczych. Wydaje się, że oryginalnie pełniła ona też funkcję stróżówki. W późniejszym czasie, jej górna część została jednak przebudowana w gołębnik. Dostęp do górnych partii obydwu tych wież, był możliwy dzięki wąskim, spiralnym schodom osadzonym w grubości muru, w ich północno – wschodnich narożników.
W późniejszym okresie, od wschodniej strony rezydencji Hay’a został dobudowany kolejny jednopiętrowy domek. Do dnia dzisiejszego zachowały się niestety tylko jego zewnętrzne ściany. Wciąż jednak można dostrzec w nich ciekawe kominki, okna, nisze czy nawet południowe wejście.
Historia Craignethan Castle
Początkowo, posiadłość Craignethan stanowiła własność słynnego rodu „Czarnych” Douglasów. Następnie, po ich politycznym upadku w roku 1455, przeszła ona w ręce rodu Hamilton.
Sama historia zamku Craignethan jest już nierozerwalnie związana z osobą sir Jamesa Hamiltona of Finnart. Był on pierworodnym, lecz i nieślubnym synem sir Jamesa Hamiltona (ok. 1475 – 1529), 1-ego hrabiego Arran. Z tego też powodu często i niezbyt pochlebnie był też tytułowany „Bękartem Arran”. Jednocześnie, jako prawnuk Jamesa II (1430 – 1460), był przy tym ściśle spokrewniony z dynastią Stewartów. Dzięki temu też, w roku 1511 król James IV (1473 – 1513) nadał mu godność Rycerza. Rok później, ten sam monarcha dodatkowo niejako „zalegalizował” jego osobę. Pozwoliło to sir Jamesowi zostać pełnoprawnym spadkobiercą swojego ojca, jednak tylko w przypadku, gdyby ten nie doczekał się dzieci z legalnego związku. Nadzieje sir Jamesa na przejęcie po ojcu godności hrabiego Arran i wiążących się z nią korzyści majątkowych, ostatecznie zgasły około roku 1516. Wówczas to urodził się jego półbrat, legalny dziedzic sir Jamesa Hamiltona – sir James Hamilton (ok. 1516 – 1575) i przyszły 2-gi hrabia Arran oraz 1-szy książę Chatellerault.
Po tragicznej śmierci króla Jamesa IV na polach Flodden, dnia 9 września 1513 roku, sir James Hamilton of Finnart dołączył do dworu Regenta Szkocji – sir Johna Stewarta (1481 lub 1848 – 1536), księcia Albany. Następnie u jego boku wyruszył do Francji. Sir James pozostał na obczyźnie, aż do roku 1518. W tym czasie podróżował po krajach południowej Europy, podpatrując przy okazji wiele, z szczególnie go interesujących, nowinek architektonicznych. Wkrótce po powrocie do kraju, ten z pewnością bardzo utalentowany mężczyzna, obnażył swoje drugie, niestety też mniej przyjemne oblicze. Dnia 30 kwietnia 1520 roku wziął on zatem udział w potyczce noszącej nazwę „Clear the Causeway”, a mającej miejsce na ulicy High Street w Edynburgu. U jej podstaw leżała walka dwóch frakcji: Hamiltonów, którym przewodził sir James, 1-szy hrabia Arran oraz rodu „Czerwonych” Douglasów z ich liderem sir Archibaldem Douglasem (ok. 1488 – 1557), 6-tym hrabią Angus, o kontrolę nad małoletnim królem Jamesem V (1512 – 1542). Podczas tej ulicznej burdy grupie Hamiltonów przewodzili na spółkę półbrat hrabiego Arran, sir Patrick Hamilton of Kincavil (zm. 1520) oraz właśnie sir James Hamilton of Finnart. Ostatecznie potyczka ta skończyła się sromotną przegraną Hamiltonów. Sam sir Patrick wraz z kolejnymi około 70 poplecznikami Hamiltonów zginął na miejscu. Sir James natomiast uratował się ucieczką przez płycizny nieistniejącego już edynburskiego jeziora Loch Nor. Dodatkowo na skradzionym w międzyczasie jucznym koniu. Sześć lat później, Finnart odegrał też niechlubną rolę podczas regularnej już bitwy, będącej też kolejnym etapem walki o względy młodego monarchy. Potyczka ta, nosząca nazwę „Bitwy pod Linlithgow Bridge” odbyła się dnia 4 września 1526 roku. Strony konfliktu reprezentowali natomiast sir John Stewart (ok. 1490 – 1526), 3-ci hrabia Lennox (drugiej kreacji tego tytułu) na czele 10-co tysięcznego wojska i dowodzący zaledwie 2.5 tysięcznym oddziałem sir James Hamilton, 1-szy hrabia Arran. Pomimo tak dużej dysproporcji sił Hamiltonowie zdołali rozgromić wojska Stewarta. On sam, ranny poddał się następnie przeciwnikom. Wkrótce później został jednak bezlitośnie zamordowany. Jego katem został właśnie sir James Hamilton of Finnart. Jeszcze w tym samym roku, dnia 22 października, Hamilton został przez szkockiego monarchę mianowany zarządcą i kapitanem pałacu Linlithgow. Następnie objął też zaszczytne funkcje nadwornego podczaszego oraz zarządcy królewskich stajni. Po śmierci swojego ojca, sir Jamesa, 1-ego hrabiego Arran, w marcu 1529 roku, został on także strażnikiem i nauczycielem swojego „legalnego” półbrata – sir Jamesa Hamiltona, 2-ego hrabiego Arran. Jednocześnie, ze względu na jego małoletność, Finnart został głową całego rodu Hamilton. Pozycję tą utrzymał, aż do osiągnięcia pełnoletności przez sir Jamesa, 2-ego hrabiego, co stało się w roku 1538.
Rok później, sir James osiągnął szczyt swojej politycznej kariery, kiedy James V mianował go zarządcą królewskiego majątku (Lordem Stewardem of Household) oraz nadwornym architektem (Master of Works Principal). Uczyniło go to jednym z najbardziej wpływowych i przy tym najbogatszych ludzi w państwie. Wydaje się, że w tym czasie ukończył on już budowę swojej głównej rezydencji, czyli Craignethan Castle. Jest to o tyle prawdopodobne, że „Draffane” jak wcześniej nazywano Craignethan, monarcha nadał mu już roku 1530. Z pewnością zamek ten istniał już w roku 1536. W maju tego właśnie roku sir James gościł bowiem w Craignethan króla wraz całym jego dworem na ślubie swojej córki Agnes Hamilton (ok. 1522 – po 1569) z sir Jamesem Somerville (ok. 1518 – 1569), 6-tym lordem Somerville. Przy tej okazji warto zwrócic uwagę na fakt, jak bardzo majętnym człowiekiem musiał być Finnart skoro był w stanie ugościć Jamesa V oraz towarzyszących mu zwykle około stu jego dworzan. Wydaje się, że kolejnych 100 osób mogło także służyć samemu sir Jamesowi. Podczas tego uroczystego wydarzenia król zajął najprawdopodobniej prywatną komnatę Hamiltona, podczas gdy on sam przeniósł się do jednej z komnat na pierwszym piętrze wieży. Pozostali znamienici goście zajęli resztę komnat centralnej wieży oraz pokoje w wieżach narożnych. Reszta gości została zapewne ulokowana w pawilonach rozbitych w obrębie obydwu dziedzińców…
Jak zdolny architekt sir James odpowiadał także za budowę lub rekonstrukcję innych warowni należących do rodu Hamilton. Wśród nich można między innymi wymienić Strathaven Castle i Cadzow Castle. Oprócz tego przebudował też królewskie twierdze w Blackness oraz Linlithgow. Jednak jego prawdziwym opus vitea była budowa królewskiego pałacu na zamku Stirling. Co więcej, sir James nie tylko zaprojektował tą piękną rezydencję, ale i z własnej kieszeni w większości ją sfinansował.
Wkrótce później Hamilton wypadł jednak z łask króla. Późnym lipcem 1540 roku został on aresztowany pod zarzutem próby morderstwa Jamesa V. Miał tego dokonać strzelając do monarchy z wieży zegarowej w Linlithgow z broni własnego pomysłu. Jego proces trwał zaledwie jeden dzień. Sir James Hamilton of Finnart został wówczas uznany winnym zarzucanych mu czynów i tego samego dnia, tj. 16 sierpnia 1540 roku, ścięty. Po egzekucji wszystkie jego posiadłości i posiadane dobra ruchome zostały skonfiskowane przez Koronę. Co więcej, na rozkaz króla Jamesa V wszystkie portrety przedstawiające jego osobę zostały zniszczone. Pomimo, że do dnia dzisiejszego nie zachował się żaden z jego wizerunków, to powszechnie przyjmuje się, że jedna z kamiennych figurek zdobiąca jego najsłynniejsze dzieło, czyli Królewski Pałac w Stirling, może być inspirowana jego osobą. Rzeźba ta została umieszczona na południowym parapecie pałacu i nosi nazwę „rycerza z mieczem”.
Po upadku Hamiltona zamek Craignethan stał się królewską domeną. Na podstawie zachowanych raportów wiadomym jest, że z zamku zostały wówczas wywiezione wszystkie dokumenty sir Jamesa, rzeźbione przepierzenie hallu, całe wyposażenie kaplicy, zegar, 20.5 kilogramów srebra wliczając w to 5 ozdobnych talerzy oraz kufer wypełniony złotymi monetami, o łącznej sumie 1.5 tysiąca funtów. Ponadto skonfiskowane zostały przynajmniej dwa duże działa.
Dwa lata później, po śmierci Jamesa V, dnia 14 grudnia 1542 roku, zamek powrócił jednak w ręce rodu Hamilton. Ponadto, zaledwie 20-to letni sir James Hamilton, 2-gi hrabia Arran, drugi też w sukcesji do tronu Szkocji, został też mianowany Regentem. Przyczyną tego wydarzenia był wyjątkowo młody wiek nowej władczyni Szkocji, córki Jamesa V, Marii Stuart (1542 – 1587). W momencie śmierci ojca Maria miała bowiem zaledwie 6 dni. Wkrótce później ziemie należące do sir Jamesa zostały zwrócone jego synowi Jamesowi Hamilton of Crawfordjohn. Craignethan Castle, hrabia Arran, zatrzymał jednak dla siebie samego. Sir James Hamilton utrzymał się na pozycji Regenta Szkocji przez następnych 12 lat. Następnie w roku 1549 został też wyniesiony przez francuskiego króla Henry’ego II (1519 – 1559) do godności 1-ego księcia Chatelherault (piątej kreacji tego tytułu). Miało to być nagrodą za jego udział w zaaranżowaniu ślubu królowej Marii z następcą francuskiego tronu, księciem Francisem (1544 – 1560, przyszłym królem Francisem II). Ze względu na sprawowane funkcje i liczne obowiązki Hamilton był jednak rzadkim gościem w Craignethan. O wiele częściej przebywał on w swojej głównej rezydencji – Kinneil House w Bo’ness. Tam też zmarł dnia 22 stycznia 1575 roku.
Jeszcze na wiele lat przed swoją śmiercią, w roku 1554, Hamilton został usunięty z funkcji Regenta Szkocji. Jego miejsce zajęła wówczas matka królowej Marii – Maria de Guise (1515 – 1560). Pomimo tego postał on jedną z wiodących postaci szkockiej sceny politycznej. Dodatkowo zapewnił sobie prawo do tronu w przypadku bezdzietnej śmierci Marii Stuart. Podczas kryzysu reformacyjnego w Szkocji, w roku 1559, wsparł on stronę katolicką i regentki Marii de Guise. Jednak zaledwie parę miesięcy później, nawet w tym samym roku, zmienił on strony, zostając jednym z tzw. Lordów Kongregacji (zwolenników wprowadzenia religii protestanckiej w Szkocji).
W roku 1566, wobec jego stanowczego sprzeciwu wobec ślubu królowej Marii z jej kuzynem Henry’m Stuartem (1545 – 1576), Lordem Darnleyem, został on zmuszony do wyjazdu z kraju. Powrócił w roku 1567. W tym samym roku, dokładnie dnia 24 lipca, Maria Stuart została zmuszona do abdykacji na rzecz swojego syna – Jamesa (1566 – 1625, James VI & I). Zaskakująco, Hamilton zdecydował się wówczas stanąć po stronie Marii. Najprawdopodobniej wziął udział w jej uwolnieniu z zamku Lochleven, co miało miejsce dnia 2 maja 1568 roku. Wkrótce później udzielił jej ponadto schronienia właśnie w Craignethan. Dla własnego bezpieczeństwa Maria miała jednak zostać przetransportowana do znacznie potężniejszej twierdzy, czyli Dumbarton Castle. Podczas tej podróży jej pośpiesznie zebrana sześciotysięczna armia, w której znaczną część stanowiły wojska Hamiltona, została zaskoczona przez oddziały sprawującego wówczas funkcję Regenta Szkocji, jej półbrata – sir Jamesa Stuarta (ok. 1531 – 1570), 1-ego hrabiego Moray (piątej kreacji tego tytułu). Bitwa stoczona pod Langside, dnia 13 maja 1568 roku, zakończyła się zdecydowanym zwycięstwem zaledwie czterotysięcznej armii Moraya. Po tej klęsce Maria uciekła do Anglii, gdzie natychmiast została uwięziona przez swoją kuzynkę, królową Anglii – Elżbietę I (1533 – 1603, Elizabeth I). W niewoli pozostała, aż do swojej egzekucji dnia 8 lutego 1587 roku, w zamku Fotheringhay. Craignethan Castle natomiast, dnia 15 maja, dostał się w ręce Moraya. Na jego rozkaz tymczasowo usunięto też z niego wszystkie działa. Pięć miesięcy później, w październiku 1568 roku, młodszy syn 2-ego hrabiego Arran – Claud Hamilton (1546 – 1621), 1-szy Lord Paisley podjął nieudaną próbę odbicia zamku. Miesiąc później, jego starszy brat – John Hamilton (ok. 1535 – 1604, przyszły markiz Hamilton, hrabia Arran i Lord Aven) postanowił zmorzyć wierną Morayowi załogę Craignethan głodem. Wreszcie, w marcu 1569 roku, Hamiltonowie odzyskali swój zamek. Co ciekawe udało się to przy pomocy dział zrabowanych z transportu przewożącego królewskie działa oblężnicze. Wobec spodziewanej próby jego ponownego odbicia Craignethan został nimi też natychmiast obsadzony. Zaskakująco jednak dla Hamiltonów do tego oblężenia nigdy nie doszło. Być może przyczyną tego była ocena jaką tej warowni wystawił, operujący z swoimi wojskami w regionie szkockiego Dumfries, sir Thomas Radclyffe (ok. 1525 – 1583), 3-ci hrabia Sussex. W swoim raporcie ten angielski szlachcic napisał: „Draffin, potężny dom księcia, lecz ulokowany w dole, przez co dostępny z każdej strony oraz pozbawiony artylerii”. Ocena ta okazała się być jednak błędna i zamek wciąż mógł pełnić użyteczną rolę dla Hamiltonów. Ci, nie poprzestali też na swej walce z Morayem. Dnia 23 stycznia 1570 roku, ich kuzyn James Hamilton of Bothwellhaugh and Woodhouselee (zm. 1581), w Linlithgow dokonał udanego zamachu na życie Regenta Stuarta. W maju tego samego roku, w Craignethan został ponadto uwięziony jeden z głównych sojuszników królewskiej sprawy, sir Robert Sempill (ok. 1505 – 1576), 3-ci lord Sempill. Dwa miesiące później, dnia 23 lipca 1570 roku, sir Claud Hamilton, obsadził zamek stutrzydziestoosobowym zbrojnym oddziałem. Wśród nich znalazło się 50 muszkieterów i 80 kawalerzystów. Z ich pomocą też, Lord Claud planował porwanie nowego Regenta Szkocji, sir Matthew Stewarta (1516 – 1571), 4-ego hrabiego Lennox. Walka Hamiltonów zakończyła się w roku 1573 wraz z upadkiem edynburskiego zamku (podczas tzw. Długiego Oblężenia) i tym samym ostateczną klęską nadziei na ponowne objęcie przez Marię Stuart szkockiego tronu. W tej sytuacji musieli się oni zgodzić na, z pewnością niełatwy dla nich pokój. Dwa lata później, zmarł też sir John Hamilton, książę Chatelherault, 2-gi hrabia Arran. Tytuł 3-ego hrabiego Arran przypadł wówczas w udziale jego obłąkanemu synowi Jamesowi Hamiltonowi (ok. 1532 – 1609). Z uwagi na poważną chorobę, opiekę nad nim objęła jego matka, Lady Margaret Douglas (1515 – 1579). Oboje zamieszkali też w Craignethan. Sprawami rodzinnymi i politycznymi zajęli się natomiast wspomniani Claud i John Hamiltonowie. Oni też, w maju 1579 roku, „za swoje dawne winy”, zostali wyjęci spod prawa. W tym samym miesiącu królewskie wojska zajęły zamek Hamiltonów w Cadzow. Bez walki poddany został im wówczas także Craignethan.
Sir Jamesowi pozwolono pozostać w zamku, jednak jego matka oraz młodszy brat David (ur. ok. 1542) zostali aresztowani i przewiezieni do królewskiego pałacu Linlithgow. Sześciu żołnierzy pozostających na służbie Hamiltonów zostało ponadto oskarżonych o udział w morderstwie Regenta Moraya i przewiezionych na proces do Stirling. Sir Claud i John natomiast zostali zmuszeni do ucieczki z kraju. Dodatkowo na rozkaz Korony, główne umocnienia zamku Craignethan, wliczając w to narożną Wieżę Północno – Zachodnią oraz potężny kurtynowy mur zostały kompletnie zniszczone. Zadanie to zostało powierzone wywodzącemu się z rodu Hamiltonów – Jamesowi Hamilton of Libertoun.
Fragmenty zniszczonego muru zostały następnie wykorzystane do szczelnego zasypania fosy. Tym samym, status Craignethan Castle jako warownej twierdzy stał się nieaktualny, w ciągu zaledwie 50-ciu lat po jego wybudowaniu. Pozostał on jednak rezydencją Hamiltonów. Wiadomym przy tym jest, że okresowo wykorzystywał go także sam John Hamilton, już po powrocie z wygnania. Nie tylko wybaczone zostały mu wówczas jego dawne winy, ale i nawet, w roku 1599 (dnia 15 kwietnia) został wyniesiony do godności 1-ego markiza Hamilton. W roku 1659, jego prawnuczka Lady Anne Hamilton (1631 – 1716), 3-cia księżna Hamilton sprzedała Craignethan dla sir Andrew Haya. Jego staraniem, w południowo – zachodnim narożniku zewnętrznego dziedzińca, powstał następnie opisany wyżej dwór. Hay’owie utrzymali tą posiadłość do roku 1730, kiedy to wykupił ją sir Archibald Douglas (1694 – 1761), 1-szy książę Douglas. W tym właśnie czasie, oryginalne budynki zamku, ulokowane w obrębie zewnętrznego dziedzińca, zaczęły popadać w ruinę. Od kompletnego zniszczenia uratował je najprawdopodobniej słynny szkocki pisarz, sir Walter Scott (1771 – 1832), który miał użyć Craignethan jako pierwowzór zamku „Tillietudlem” w swojej noweli „Old Mortality” (wydanej w 1816 roku). Chociaż sam autor zaprzeczał, by taka sytuacji miała miejsce, to liczne grono jego wielbicieli nie miało już ku temu żadnych wątpliwości i Craignethan z miejsca stał się turystyczną atrakcją. Dzięki temu, około roku 1900, ówczesny właściciel zamku i jednocześnie potomek księcia Douglasa, sir Charles Douglas – Home (1834 – 1918), 12-ty hrabia Home, podjął w nim pierwsze prace naprawcze. Następnie, w roku 1949, jego wnuk – sir Alexander Frederick Douglas – Home (1903 – 1995), 14-ty hrabia Home, przekazał Craignethan pod opiekę państwa. Prawie natychmiast podjęto w nim też zaawansowane prace konserwatorskie. Wreszcie, w roku 1962, podczas oczyszczania fosy odkryta została słynna kaponiera. W niej szkoccy archeolodzy znaleźli ponadto kości zwierząt, pozostałość po posiłkach zamkowego garnizonu, przygotowującego się do odparcia spodziewanego ataku, w roku 1579. Ten oczywiście nigdy nie nastąpił…
Legendy
Craignethan Castle jst podobno nawiedzony przez pozbawioną głowy zjawę. Tradycyjnie utożsamia się ją ze ściętą w Anglii królową Marią Stuart. Kolejny duch, noszący kobiece stroje z epoki dynastii Stewartów, widziany był podobno w obrębie wewnętrznego dziedzińca. Jeszcze inne niezwykłe zjawiska paranormalne zanotowano w domu Haya, a zwłaszcza w jadalni oraz toaletach. Ponadto słyszeć miano wygrywane na dudach melodie oraz inne niezidentyfikowane odgłosy.
Obecnie Craignethan Castle znajduje się pod opieką Historic Scotland i jest udostępniony do zwiedzania jedynie w okresie letnim, od początku kwietnia do końca września, w godzinach od 9.30 do 17.30. Ostatnie wejście o godzinie 17. Wstęp płatny.
Więcej informacji na temat możliwości zwiedzania tej pięknej warowni jest dostępnych na oficjalnej stronie Historic Scotland: www.historic-scotland.gov.uk lub pod numerem telefonu: (+44) 01555 860364
Dodaj komentarz
Chcesz się przyłączyć do dyskusji?Feel free to contribute!